Μικρές ιστορίες 9: Ο ιταλικός βομβαρδισμός της Καστοριάς

 

Αεροφωτογραφία της Καστοριάς έτους 1945 και
          σμήνος ιταλικών βομβαρδιστικών αεροσκάφων τύπου
           Savoia Merchetti 79 Sparviero (φωτογραφική σύνθεση).

           Η ακριτική περιοχή της Καστοριάς ήταν από τις πρώτες που βρέθηκε στο κυρίως θέατρο των μαχών, μόλις ξέσπασε ο Ελληνοϊταλικό Πόλεμος του 1940, λόγω της γειτνίασης με την αλβανική μεθόριο που εκδηλώθηκε η ιταλική επίθεση. Στην κορυφή Χελώνα του Γράμμου, βορείως του Γιαννοχωρίου, έπεσαν οι πρώτοι ιταλικοί όλμοι το χάραμα της 28^ης Οκτωβρίου. Την προηγούμενη ημέρα ένα ιταλικό αεροσκάφος παρατήρησης πραγματοποίησε αναγνωριστική πτήση πάνω από την πόλη της Καστοριάς. Πολλοί Καστοριανοί έβλεπαν για πρώτη φορά αεροπλάνο[1]. Την 30^η Οκτωβρίου μια αερομαχία ιταλικών και ελληνικών μαχητικών στην περιοχή είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο του πρώτου νεκρού αξιωματικού των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, του Υποσμηναγού Γιάνναρη Ευάγγελου, που σκοτώθηκε πάνω από τη Βασιλειάδα Καστοριάς[2].

Την 4^η Νοεμβρίου, μόλις έξι ημέρες από την κήρυξη του πολέμου, ιταλικά αεροσκάφη έλαβαν εντολή να βομβαρδίσουν πόλεις που γειτνιάζουν με το κυρίως πεδίο του μετώπου. Η αντιαεροπορική άμυνα της πόλης στηριζόταν κυρίως σε δύο αντιαεροπορικά πυροβόλα που είχαν εγκατασταθεί στο νεόδμητο πυργόσπιτο του Τζίμη Λάκκα στους πρόποδες της Καλλιθέας, το οποίο είχε επιταχθεί από τον Ελληνικό Στρατό και στέγαζε τις πρώτες ημέρες την έδρα του Τμήματος Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας με διοικητή τον Αντιστράτηγο Ιωάννη Πιτσίκα[3]. Αεροσκάφη τύπου Savoia Merchetti 79 Sparviero, προερχόμενα από το αεροδρόμιο της Κορυτσάς, βομβάρδιζαν από το πρωί την πόλη της Καστοριάς. Οι κάτοικοι πανικοβλημένοι έτρεξαν να κρυφτούν στα πρόχειρα αστικά καταφύγια που είχε κατασκευάσει ο Δήμος Καστοριάς και τις υπόγειες στοές της πόλης. Πολλοί κινήθηκαν στα βόρεια ή νότια περίχωρα της πόλης, στα Λιβάδια και το Τσιφλίκι ή τους Μύλους και την Πέτρα. Σημαντικό ρόλο στην προστασία των πολιτών διαδραμάτισαν και οι σπηλιές του βουνού της λίμνης, η Γκολομπίντσα και οι Γκαλιότρυπες.

Ιταλικά βομβαρδιστικά τύπου Savoia Merchetti 79 Sparviero.

Οι βομβαρδισμοί διήρκεσαν σχεδόν ολόκληρη την ημέρα. Αναφέρεται ότι μόλις νύχτωσε ο Δεσπότης Νικηφόρος Παπασιδέρης[4] έστειλε τον εκκλησιαστικό επίτροπο Γ. Καραμανίδη να τοποθετήσει έναν σταυρό στο ψηλότερο σημείο του καμπαναριού της Μητρόπολης, επικαλούμενος τη Θεία Βοήθεια για την προστασία της πόλης. Ο σταυρός προερχόταν από το μοναστήρι του Αγ. Νικολάου Κορομηλιάς[5].

Σε επτά ημέρες το σκηνικό των βομβαρδισμών επαναλήφθηκε. Ευτυχώς για τους Καστοριανούς, τα ιταλικά αεροπλάνα ήταν αρκετά άστοχα και κατά τις δύο επιδρομές, καθώς η αεροναυπηγική τεχνολογία της εποχής δεν ήταν ιδιαίτερα ακριβής. Ένα μεγάλο ποσοστό των βομβών κατέληξαν στη λίμνη, ενώ χτυπήθηκαν περίπου 40 κτίσματα της πόλης. Μερικά καταστράφηκαν τελείως, ενώ άλλα μερικώς. Οι Ιταλοί, όπως είναι λογικό, προσπαθούσαν να σημαδέψουν και να καταστρέψουν σημαντικά κτίρια και κοινωφελείς υποδομές, ώστε να νεκρώσουν την πόλη. Στόχος έγινε το κτίριο των δικαστηρίων, που βρισκόταν στη σημερινή πλατεία Ομονοίας και η δεξαμενή ύδρευσης στην περιοχή του σημερινού Βυζαντινού Μουσείου. Οι βόμβες βέβαια αστόχησαν και χτύπησαν παρακείμενα κτίσματα, στην πρώτη περίπτωση το καφενείο του Άνθ. Συνόπουλου ιδιοκτησίας του Κάλεβ Ελιάου και στη δεύτερη την οικία Κρασσά. Τέλος, μια βόμβα κατέστρεψε τον κουμπέ, δηλαδή τον τρούλο του βυζαντινού ναού της Παναγίας Κουμπελίδικης, του συμβόλου και ενός από τους παλαιότερους βυζαντινούς ναούς της πόλης του 9^ου αι. Η βόμβα δεν εξερράγη, ειδάλλως θα ήταν βέβαιη η ολική καταστροφή της εκκλησίας. Η ανακατασκευή του τρούλου και η αποκατάσταση του ναού στη σημερινή του μορφή καθυστέρησε  και έγινε μονάχα μετά το τέλος όλων των πολεμικών επιχειρήσεων στην περιοχή, το έτος 1949. Επικεφαλής της ομάδας αναστύλωσης ήταν ο βυζαντινολόγος Στυλιανός Πελεκανίδης[6].

Ο ναός Παναγίας Κουμπελίδικης, το σύμβολο της Καστοριάς, με μισογκρεμισμένο
     τον τρούλο του την δεκαετία του 1940. Βρίσκονται σε εξέλιξη οι εργασίες αναστύλωσης.

Ο βυζαντινολόγος Στ. Πελεκανίδης (1909-1980).
Αναστυλωτής πολλών εκκλησιών της Καστοριάς.

Επιπλέον, τα θύματα ήταν λιγοστά. Σύμφωνα με πηγές σκοτώθηκαν οι: Ζωγράφος ή Σαναβίτης, Κ. Παρίσης, Μπίμπας, Καραμάνος, Λ. Μπούτης, Μαχαιράς και Ν. Ρούμπας. Ο αριθμός των τραυματιών ήταν επίσης μικρός, περίπου 12 – 15 άτομα[7]. Άλλα κτίσματα που βομβαρδίστηκαν ήταν η οικία Δ. Σαμαρά στο Ντολτσό, η οικία Λ. Μπούτη στα Πετσιά, το φαρμακείο Θ. Γουλιωτίδη στο Τσαρσί (Παλλάδιο), οι οικίες Μ. Κουτσοκόλε και Ν. Ρούμπα επίσης στο Τσαρσί[8]. Επίσης, στις 4 Νοεμβρίου βομβαρδίστηκε και η κωμόπολη του Νεστορίου, όπου επλήγη το δημοτικό σχολείο και σκοτώθηκαν οι Μ. Νταούτης, Σ. Νταούτη, Χ. Παπατέρπος, Α. Ντουβαλίδου, Εφ. Ανθλγος Γ. Παπαδάκης, Α. Παπαρίζος και Μ. Τουτούνης[9].

Η βομβαρδισμένη Πάνω Αγορά της Καστοριάς.
Στο βάθος φαίνεται το κτίριο των παλιών δικαστηρίων,
το οποίο στόχευαν τα ιταλικά βομβαρδιστικά. Χτύπησαν 
το καφενείο του Κάλεβ Ελιάου.

Το βομβαρδισμένο καφενείο του Κάλεβ Ελιάου,
που βρισκόταν στη σημερινή πλατεία Ομονοίας.
και η κεντρική οδός της αγοράς (Τσαρσιού), σήμερα Μητροπόλεως.

[1] Λ. Συνόπουλος, Οι αναμνήσεις ενός Καστοριανού παιδιού της πιάτσας (1937-1957), Καστοριά 1998, σ. 43

[2] ΓΕΑ/ΔΙΑ, Ιστορία της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας: Η εξέλιξη της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας από την ίδρυση του Υπουργείου Αεροπορίας έως το 1940 και η δράση της κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο (1930 – Απρίλιος 1940), τομ. Γ’, Αθήνα 1990

[3] Ο Αντιστράτηγος Ιωάννης Πιτσίκας (1881-1975) γεννήθηκε στην Άνω Καλλιθέα Φθιώτιδας και φοίτησε στη Σχολή Υπαξιωματικών που συγχωνεύθηκε με την Σχολή Ευελπίδων και την Ανωτάτη Σχολή Πολέμου. Πολέμησε στους Βαλκανικούς Πολέμους, τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Την περίοδο 1935-40 ήταν Διοικητής του Α’ Σώματος Στρατού και κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο τοποθετήθηκε Διοικητής του Τμήματος Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας και αργότερα Ηπείρου. Κατά την περίοδο της Κατοχής φυλακίστηκε σε γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Μετά την αποστρατεία του ως Αντιστράτηγος πολιτεύθηκε και διετέλεσε Δήμαρχος Αθηναίων (1946-1950), υπηρεσιακός Υπουργός Εθνικής Αμύνης (1952) και Βορείου Ελλάδος (1961). Πέθανε το 1975 στην Αθήνα, πλήρης ημερών και ετάφη στο Α’ Νεκροταφείο.

[4] Ο Μητροπολίτης Καστορίας Νικηφόρος Παπασιδέρης (1888-1958), κατά κόσμον Νικόλαος, γεννήθηκε και έλαβε τη στοιχειώδη εκπαίδευση στο Δισπηλιό Καστοριάς. Εν συνεχεία διορίστηκε διδάσκαλος στα σχολεία της Τσάκονης και των Αμπελοκήπων Καστοριάς, όπου και συμμετείχε στον Μακεδονικό Αγώνα ως σύνδεσμος. Το 1905 χειροτονήθηκε διάκονος στη Ζάβορδα, το μοναστήρι του Οσίου Νικάνορα στα Γρεβενά. Η κλίση του στα γράμματα ήταν εμφανής και γι’ αυτό στάλθηκε στη Σιάτιστα και την Κοζάνη ώστε να μαθητεύσει στο Γυμνάσιο. Έπειτα, για κάποιο διάστημα μετέβη στην Κωνσταντινούπολη, όπου αποφοίτησε από τη Θεολογική Σχολή της Χάλκης το 1916. Επανήλθε στη Ζάβορδα, αυτή τη φορά ως ηγούμενος, για να διοριστεί Γραμματέας της Ιεράς συνόδου στην Αθήνα. Μετά τον θάνατο του Ιωακείμ το έτος 1936, εκλέχθηκε Μητροπολίτης Καστορίας. Κατά τη διάρκεια της Ιταλογερμανικής Κατοχής αφοσιώθηκε σε σπουδαίο φιλανθρωπικό έργο. Έλαβε μέρος και στην Εθνική Αντίσταση ως ιδρυτικό μέλος της ΠΑΟ. Επεβίωσε την 14^η Αυγούστου 1958 και ετάφη στο προαύλιο του Μητροπολιτικού Ναού. Προτομή του υπάρχει στην γενέτειρά του Δισπηλιό. Βλ. σχετ. Ε. Κουτσιαύτης, Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου και Επίσκοποι Μητροπόλεως Καστοριάς 150 χρόνια (1850-2006), εκδ. Ιερού Μητροπολιτικού Ναού Καστοριάς, Καστοριά 2006, σ. 149-152

[5] Π. Τσολάκης, Καστοριά: Βυζάντιο, Τουρκοκρατία, Κατοχή, Θεσ/νίκη 2019, σ. 125

[6] Ο Στυλιανός Πελεκανίδης (1909-1980) ήταν διαπρεπής αρχαιολόγος των μεταπολεμικών χρόνων. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και σπούδασε αρχικά στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Έπειτα, φοίτησε αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και αναγορεύθηκε πανεπιστημιακός διδάκτορας. Διορίστηκε Έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης και έκτοτε αναστύλωσε δεκάδες μνημεία στη Μακεδονία. Στην Καστοριά εργάστηκε στην Παναγία Κουμπελίδικη, την Παναγία Μαυριώτισσα, τους Αγ. Αναργύρους, τον Ταξιάρχη Μηροπόλεως, τον Αγ. Νικόλαο Άρχοντος Κασνίτζη και τον Άγιο Αθανάσιο Μουζάκη. Δίδαξε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, συνέγραψε δεκάδες αρχαιολογικές μελέτες και απεβίωσε το έτος 1980.

[7] ο.π, Συνόπουλος, σ. 43-44, ο.π, Τσολάκης, σ. 125

[8] ο.π, Συνόπουλος, σ. 43-44

[9] Κ. Σουλτανίδης, Νεστόριο: Ένα παράθυρο στο χθες και σήμερα του Νεστορίου, Νεστόριο 2014