Η Καστοριά με μια ματιά: Πολιτισμός - Εκδηλώσεις (Χειμώνας)

Κόλιεντα (23 Δεκεμβρίου)       

         Ολόκληρο το Δωδεκαήμερο εορτάζεται με πολλές εκδηλώσεις και γλέντια στην περιοχή της Καστοριάς, αποτελώντας μια ιδιαίτερα ευχάριστη περίοδο για τους κατοίκους και τους χιλιάδες επισκέπτες. Τα Χριστούγεννα στην Καστοριά έχουν το δικό τους παραδοσιακό χρώμα που μένει αναλλοίωτο στο πέρασμα των χρόνων, ίσως περισσότερο από κάθε άλλη εορτή. Αρχίζοντας, από την πρόπαραμονή των Χριστουγέννων στους δρόμους της πόλης τραγουδιούνται τα παραδοσιακά κάλαντα, τα επονομαζόμενα «κόλιεντα», από μεγάλες ομάδες ντόπιων κατοίκων και πολιτιστικών συλλόγων. Πριν ξημερώσει, οι ομάδες γυρνάνε στα σοκάκια της πόλης με μουσικά όργανα, τα φανάρια και τους μασιαλάδες (χειροποίητοι τρίποδοι πυρσοί) και τραγουδούν τα καστοριανά κάλαντα. Οι νοικοκύρηδες περιμένουν τους «κολιεντάρηδες» με αναμμένα τα φώτα και τους προσφέρουν τα παραδοσιακά εδέσματα: μήλα, καρύδια, κυδώνια, μπιτλίτσκες (λουκάνικα) και σαρμάδες. Στους οικισμούς τραγουδιούνται τα παραδοσιακά κάλαντα «Κόλεντα μπάμπω κόλεντα» στα σπίτια του χωριού με προσφορά κερασμάτων και πολλά πειράγματα. Την επομένη, παραμονή των Χριστουγέννων, τα μικρά παιδιά τραγουδούν τα γνώριμα μας πανελλήνια κάλαντα σε όλη την πόλη.

Εκτός από τα κάλαντα, η λέξη κόλιεντα (κόλεντα, κόλιαντα, κόλιντα) αναφέρεται και στις παραδοσιακές φωτιές που ανάβουν οι κάτοικοι των τριγύρω οικισμών την προπαραμονή των Χριστουγέννων. Το έθιμο αυτό έχει παγανιστικές ρίζες και σχετίζεται με το χειμερινό ηλιοστάσιο. Η χριστιανική θρησκεία συμπεριέλαβε πολλά τέτοια έθιμα στις παραδόσεις της, μετασκευάζοντάς τα. Στις μέρες μας, η φωτιά ανάβει συμβολικά για να ζεστάνει Τον νεογέννητο Χριστό στη φάτνη. Σήμερα, κόλιεντες θα συναντήσει ο επισκέπτης σε πολλά χωριά της περιοχής τη νύχτα της 23ης Δεκεμβρίου. Είναι παραδοσιακό μακεδονίτικο έθιμο που γίνεται αποκλειστικά στους ντόπιους και όχι τους προσφυγικούς οικισμούς. 

       Τις φωτιές των Χριστουγέννων συνοδεύουν και οι περίφημες γουρουνοχαρές. Παραδοσιακά, κάθε οικογένεια έτρεφε για μήνες το γουρούνι της και το έσφαζε τις ημέρες των Χριστουγέννων. Το σφάξιμο έπαιρνε πάντα τον χαρακτήρα γιορτής, όπου συγγενείς και φίλοι συγκεντρώνονταν για να εορτάσουν το γεγονός με εκλεκτό χοιρινό κρέας, λουκάνικα και άφθονο κρασί ή τσίπουρο. Ιδιαίτερος μεζές αποτελούν οι τσιγαρίδες που παρασκευάζονται από καθαρό χοιρινό λίπος και μαγειρεύονται σε καζάνι με χαμηλή φωτιά. Σήμερα, τις γουρουνοχαρές τις διοργανώνουν συνήθως πολιτιστικοί σύλλογοι αλλά και ιδιώτες.

          Άλλα έθιμα των Χριστουγέννων είναι το ζύμωμα του παραδοσιακού χριστόψωμου από τις νοικοκυρές, που έχει πάνω του το σχήμα του σταυρού ή του δικέφαλου αετού. Σε βλάχικα χωριά όπως η Κλεισούρα, η Ιεροπηγή και το Δενδροχώρι, ψήνονται διάφορα είδη κουλουριών, και οι «κόλιες», έφηβοι με κάπες, τριγυρνούν τρομάζοντας τα μικρότερα παιδιά που λένε τα κάλαντα. Στο Επταχώρι και το Άργος, τα παιδιά λένε τα κόλιντα με τις τζουμπανίκες, δηλαδή ξύλα κρανιάς με τα οποία χτυπούν τις πόρτες.

Αργείτικο Καρναβάλι (31 Δεκεμβρίου - 2 Ιανουαρίου)

      Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς οι κάτοικοι και οι επισκέπτες του Άργους Ορεστικού εορτάζουν με ένα μοναδικό τρόπο την αλλαγή του χρόνου. Γλεντούν μεταμφιεσμένοι στους δρόμους και υποδέχονται το νέο έτος κάτω από το στολισμένο χριστουγεννιάτικο δέντρο στην κεντρική πλατεία και τον πεζόδρομο της πόλης. Ο Δήμος Άργους Ορεστικού προσφέρει αφθονο κρασί με την παρουσία παραδοσιακών ορχηστρών με χάλκινα πνευστά όργανα και με πολλά φαντασμαγορικά πυροτεχνήματα. Το μεσημέρι της Πρωτοχρονιάς γίνεται η μεγάλη καρναβαλική παρέλαση στην κεντρική οδό Μεγάλου Αλεξάνδρου και οι συμμετέχοντες καταλήγουν στην κεντρική πλατεία, όπου χορεύουν μέχρι το βράδυ. Στο καρναβάλι συμμετέχουν χιλιάδες Αργείτες και επισκέπτες και περιλαμβάνει περιπαιχτική διάθεση και ιδιαίτερα σατυρικό περιεχόμενο. Οι τριήμερες εκδηλώσεις ολοκληρώνονται στις 2 Ιανουαρίου με το έθιμο της Πατερίτσας, όπου αποκλειστικά γυναίκες μεταμφιέζονται, χορεύουν και γλεντούν στους δρόμους και την πλατεία της πόλης. 

Βαλκανικό Φεστιβάλ Μουσικής (αρχές Ιανουαρίου)

          Η βαλκανική μουσική πνευστών χάλκινων οργάνων έχει την τιμητική της στο φεστιβάλ που διοργανώνει τα τελευταία χρόνια η Περιφερειακή Ενότητα Καστοριάς και ο Πολιτιστικός Σύλλογος «Το Τσαρσί». Στο γεμάτο ζωντάνια και κέφι φεστιβάλ συμμετέχουν ορχήστρες από την Ελλάδα και χώρες των Βαλκανίων με γνώμονα τη φιλική συνύπαρξη των λαών μέσω της μουσικής. Η γιορτή στήνεται στο ιστορικό κέντρο της πόλης, γύρω από την παλιά άνω αγορά και την πλατεία Ομονοίας.

Ραγκουτσάρια (6 - 8 Ιανουαρίου)

Με τη λέξη Ραγκουτσάρια ονομάζεται το παραδοσιακό καρναβάλι της πόλης της Καστοριάς που πραγματοποιείται κάθε έτος το τριήμερο 6-8 Ιανουαρίου, παράλληλα με τις θρησκευτικές εορτές των Θεοφανείων και του Τιμίου Ιωάννη του Προδρόμου. 

Αρχικά, να αναφερθεί πως τα Ραγκουτσάρια παρουσιάζουν εμφανείς διαφορές με όλες τις αποκριάτικες εκδηλώσεις που γίνονται στην υπόλοιπη χώρα (Πάτρα, Μοσχάτο, Ξάνθη), οι οποίες έχουν ξένες επιρροές, αρχικά ιταλικές και αργότερα λατινοαμερικάνικες. Αντίθετα, ο εορτασμός των Ραγκουτσαριών έχει παραδοσιακή προέλευση και είναι άγνωστο πότε ξεκίνησε. Παρόμοια έθιμα πάντως υπάρχουν σε περιοχές της Θεσσαλίας με την ίδια περίπου ονομασία. Η επικρατέστερη άποψη υποστηρίζει πως η εορτή αποτελεί κατάλοιπο των αρχαιοελληνικών και ζωροαστρικών εθίμων, που υιοθετήθηκαν και από το Ρωμαϊκό Κράτος. Τα σατουρνάλια και τα βρουμάλια ήταν αρχαίες ρωμαϊκές εορτές προς τιμήν του Κρόνου και του Μίθρα, που εορτάζονταν την περίοδο του χειμερινού ηλιοστασίου, καταμεσής του χειμώνα. Στην μικρότερη ημέρα του έτους εορτάζονταν η αναγέννηση του ήλιου με πλούσιο φαγοπότι και περιπαιχτική διάθεση. Με την επικράτηση του Χριστιανισμού τα παγανιστικά αυτά έθιμα περιορίστηκαν ή άλλαξαν μορφή. Έτσι, δεν υπάρχουν αναφορές για τον εορτασμό του τοπικού αυτού εθίμου στη Βυζαντινή Εποχή, παρά μόνο στην Τουρκοκρατία. Φαίνεται όμως ότι οι παλιές διονυσιακές συνήθειες κατά κάποιο τρόπο «ευπρεπίστηκαν», αλλά συνέχισαν να υφίστανται.

       Σαφείς πηγές για τα Ραγκουτσάρια έχουμε από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αι., όταν οι ντόπιοι κάτοικοι με αντεριά, τζουμπέδες, φέσια, φουστανέλες, τσαρούχια και όπλα, μασκαρεύονταν και περιφέρονταν στους δρόμους τη πόλης με συνοδεία ποτού και παραδοσιακών μουσικών οργάνων. Στην πόλη υπήρχαν μάλιστα δύο εορτασμοί, κατά την Πρωτοχρονιά και του Αϊ-Γιαννιού, όμως η πρώτη καταργήθηκε στον Μεσοπόλεμο. Οι περιφερόμενοι γλεντοκόποι τριγυρνούσαν στους μαχαλάδες και ζητούσαν κάποιο κέρασμα από τους νοικοκύρηδες. Επίσης, η γιορτή έπαιρνε τη μορφή ενός γάμου με κεντρικά πρόσωπα τη νύφη και τον γαμπρό. Τουλάχιστον από τις αρχές του 20ου αι. εμφανίστηκαν και δυτικές επιρροές στις φορεσιές των μεταμφιεσμένων, ενώ μεταπολέμικά στο έθιμο προστέθηκαν νεοεισαγόμενες καινοτομίες με την καθιέρωση της καρναβαλικής παρέλασης και των ξένων αμφιέσεων. 

        Η προέλευση του όρου «Ραγκουτσάρια» είναι ένα ζήτημα το οποίο προκαλεί διχογνωμίες μέχρι και σήμερα. Η επικρατέστερη και πάλι άποψη υποστηρίζει πως η λέξη προέρχεται από το λατινικό ρήμα rogo = ζητώ και το παράγωγό του rogator(es) = ζητιάνος(οι). Πάντως, ο όρος δείχνει να έχει άμεση σχέση με τη λέξη «Αργκουτσάρια», που αναφέρεται στο παραδοσιακό καρναβάλι της γειτονικής βλαχόφωνης Κλεισούρας. Οπότε, μάλλον πράγματι η λέξη έχει λατινική ρίζα. Σε παλαιότερες εποχές του Μεσοπολέμου η ακριβής ονομασία ήταν Ρογκουτσάρ(γ)ια ή Ρουγκουτσάρ(γ)ια.

Πέρα από την ιστορική διάσταση τα Ραγκουτσάρια αποτελούν σήμερα τον σημαντικότερο εορτασμό στην Καστοριά με πανελλήνια διάσταση. Χιλιάδες επισκεπτών από κάθε άκρη της Ελλάδας συρρέουν στην πόλη το τριήμερο του Ιανουαρίου και συμμετέχουν σε ένα ξέφρενο ατέλειωτο γλέντι στους δρόμους με τα οργανωμένα μπουλούκια, δηλαδή τις ομάδες των καρναβαλιστών, και τις ορχήστρες χάλκινων πνευστών που δίνουν ένα βαλκανικό χρώμα στη γιορτή. Τα παραδοσιακά τραγούδια και ακούσματα της περιοχής ζεσταίνουν κάθε γωνιά της χειμωνιάτικης Καστοριάς. Τις πρώτες δύο ημέρες οι καρναβαλιστές τριγυρνούν από το μεσημέρι στα σοκάκια της πόλης με άφθονο ποτό, ενώ την τρίτη ημέρα οι εορτασμοί κορυφώνονται με τη μεγάλη παρέλαση κατά μήκος της κεντρικής οδού Μητροπόλεως της παλιάς αγοράς (Τσαρσί) και καταλήγουν στην παραδοσιακή πλατεία του Ντολτσό.

Παρόμοιοι εορτασμοί γίνονται της ημέρες της Πρωτοχρονιάς σε πολλούς οικισμούς της περιοχής. Στην ορεινή Κλεισούρα εορτάζονται τα Αργκουτσάρια, όπως προαναφέρθηκε, όπου παλικάρια με μακεδονικές στολές και προσωπίδες με μουστάκια απαγάγουν τον Γκέκα, τον τούρκο μπέη που επιθυμεί να κλέψει την Ελληνοπούλα Κοκόνα. Στον Γέρμα έχουμε τα Λουκατσάρια με την αναβίωση ενός γάμου. Στο Επταχώρι υπάρχει την ημέρα της Πρωτοχρονιάς το έθιμο των Μπουμπαραίων, όπου άντρες μεταμφιεσμένοι με προβιές, δέρματα και κουδούνια, βάφουν τα πρόσωπά τους με καπνιά από το τζάκι και περιφέρονται γλεντοκοπώντας με συνοδεία μουσικής. Στην Κορησό και τη Λιθιά διοργανώνεται, η Σούρβα, η πρωτοχρονιάτικη καρναβαλική παρέλαση. Επίσης, παρελάσεις γίνονται τις ημέρες της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων στο Νεστόριο, το Μαυροχώρι, το Τοιχιό και τους Αμπελόκηπους.

  

Βεγγέρα (χειμωνιάτικα βράδια)

Η βεγγέρα ήταν μια οικογενειακή γιορτή, που γινόταν συχνά τα μακρά βράδια του χειμώνα στον δοξάτο (σάλα) κάποιας οικίας. Η λέξη έχει ιταλική προέλευση (veggheria) και σημαίνει μια βραδινή εορταστική συγκέντρωση. Στις βεγγέρες οι Καστοριανοί γλεντούσαν με συνοδεία ορχήστρας, κρασιού ή τσίπουρου και πληθώρα εδεσμάτων, όπως χοιρινό κρέας, λουκάνικα, σαρμάδες, πίτες και γλυκά. Το έθιμο αναβιώνει σήμερα από διάφορους πολιτιστικούς συλλόγους.

Γιορτές τοπικών προϊόντων

Γιορτή τσίπουρου στη Λιθιά (αρχές Δεκεμβρίου)

Το ιδιαίτερο τσίπουρο των αμπελώνων της περιοχής έχει τη δική του γιορτή στο χωριό Λιθιά, που έχει πλούσια παράδοση στην απόσταξή του. Η γιορτή γίνεται στα καζάνια του χωριού, φυσικά με συνοδεία εκλεκτού τσίπουρου, τσιπουρομεζέδων, παραδοσιακής μουσικής και κεφιού.

Τοπικές εορτές - Πανηγύρια

Δεκέμβριος

4 - Αγίας Βαρβάρας: Μαυροχώρι, Πολυκάρπη

6 - Αγίου Νικολάου: Άγιος Νικόλαος, Αμμουδάρα, Βογατσικό, Βυσσινιά, Γάβρος, Δενδροχώρι, Δισπηλιό, Ι.Μ. Αγ. Νικολάου Κορομηλιάς, Ι.Μ. Αγ. Νικολάου Τσιριλόβου, Καλοχώρι, Καστοριά, Κλεισούρα, Κολοκυνθού, Κρεπενή, Λάγκα, Λιβαδοτόπι, Μακροχώρι, Πετροπουλάκι, Πολυκέρασος, Σιδηροχώρι, Υψηλό, Χάλαρα, Χιονάτο

12 - Αγίου Σπυρίδωνος: Αμπελοχώρι

18 - Αγίου Μόδεστου: Γάβρος

23 - Οσίου Ναούμ: Κεφαλάρι

Ιανουάριος

7 - Τιμίου Ιωάννη Προδρόμου: Βοτάνι, Καστοριά

17 - Αγίου Αντωνίου: Άγιος Αντώνιος

18 - Αγίου Αθανασίου: Άνω Περιβόλι, Ασπροκκλησιά, Δισπηλιό, Ι.Μ. Αγ. Αθανασίου Ζηκοβίστης, Κλεισούρα, Κρεμαστό, Λαχανόκηποι, Μελισσότοπος, Σιδηροχώρι, Τοιχιό

Φεβρούριος

1 - Αγίου Τρύφωνος: Νέα Λεύκη