Η Καστοριά με μια ματιά: Πολιτισμός - Εκδηλώσεις (Άνοιξη)

Μπουμπούνες ή Παλιαπούλιες – Χάσκαρης (Κυριακή Αποκριών)

Οι μπουμπούνες ή παλιαπούλιες αποτελούν επίσης ένα σύγχρονο κατάλοιπο αρχαίων παγανιστικών εθίμων που σχετίζονται με τη λατρεία των θεών μέσω του ανάμματος της φωτιάς. Σύμφωνα με αυτό, σε κάθε γειτονιά ανάβει μια μεγάλη υπαίθρια φωτιά κατά την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς (Τυρινής). Γύρω από τη φωτιά χορεύουν οι κάτοικοι και επισκέπτες με συνοδεία παραδοσιακών ρυθμών, κερασμάτων και πιοτού.

Η προετοιμασία της μπουμπούνας γίνεται μήνες πριν το άναμμα. Τα παιδιά κάθε γειτονιάς τριγυρίζουν τις ημέρες του χειμώνα στα ρουμάνια (άλση) που βρίσκονται γύρω από την πόλη για να κόψουν κλαδιά δέντρων και αγκάθια, τα λεγόμενα «τσάκνα». Συνήθως δεν κόβουν κορμούς δέντρων αλλά ξερά κλαδιά, που είναι ιδιαίτερα εύφλεκτα και δίνουν όγκο στη μπουμπούνα. Μεταφέρουν τα τσάκνα στο σημείο όπου θα στηθεί η μπουμπούνα και δίπλα κατασκευάζουν μια πρόχειρη καλύβα, όπου θα παραμένουν τις κρύες ημέρες «περιπολώντας» τα αγκάθια τους. Αυτό γίνεται γιατί υπάρχει πατροπαράδοτα μεγάλος ανταγωνισμός μεταξύ των γειτονιών για το ποιος θα έχει τη μεγαλύτερη μπουμπούνα. Έτσι, δεν είναι σπάνιο φαινόμενο τα παιδιά μιας γειτονιάς να «κλέβουν» τα τσάκνα κάποιας άλλης, κάνοντας καζούρα στους αντιπάλους τους. Όταν πλησιάσει η τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, τα παιδιά μαζί με άτομα μεγαλύτερης ηλικίας στήνουν τον «νούρο», δηλαδή τον κεντρικό στύλο γύρω από τον οποίο θα στηθούν τα τσάκνα σε ύψος πολλών μέτρων. Αυτό γίνεται συνήθως στο μεϊντάνι, δηλαδή την πλατεία ή κάποιο μεγάλο άνοιγμα μεταξύ των σπιτιών της γειτονιάς. Η φωτιά πυρώνει από νωρίς το βράδυ και γύρω της στήνεται ένα γλέντι με πλούσια κρεατικά και κρασί, ενώ η μουσική, ο χορός και το κέφι δεν έχουν σταματημό μέχρι αργά το βράδυ. Παλαιότερα, όταν χαμήλωνε η φωτιά και έμεναν τα κάρβουνα, κάποιοι θαρραλέοι πυροβάτες περνούσαν από πάνω της για να «απαλλαγούν από τους ψύλλους» με πολλά περιπαιχτικά σχόλια των παριστάμενων. Μεγάλες παραδοσιακές μπουμπούνες γίνονται κάθε έτος σε γειτονιές της Καστοριάς (Ντολτσό, Απόζαρι, πλατεία Ομονοίας, Καλλιθέα, Νταϊλάκη, ΛΥΒ, Χλόη και Εργατικές Κατοικίες), του Άργους Ορεστικού (Βαρόσι, Τζαμί, Πατσούρα, Ροδάνη, Καλλιθέα, Κασλάς), αλλά και σε κάθε χωριό. Την ευθύνη για το άναμμα έχουν συνήθως οι τοπικοί πολιτιστικοί σύλλογοι ή ο δήμος.

Παράλληλα, με τις μπουμπούνες πραγματοποιείται και το πατροπαράδοτο έθιμο του χάσκαρη. Η λέξη προέρχεται από το ρήμα χάσκω, μένω δηλαδή με ανοιχτό το στόμα. Σύμφωνα με το έθιμο, δένεται ένα καθαρισμένο βραστό αυγό με μια μακριά κλωστή σε έναν πλάστη και συνήθως ένας ηλικιωμένος το ταλαντώνει μπροστά από το στόμα κάποιου άλλου που προσπαθεί να το αρπάξει χωρίς να χρησιμοποιήσει τα χέρια του. Αυτό γίνεται μέχρι τρεις φορές, μέχρι ο «χάσκαρης» να αρπάξει και να κερδίσει φυσικά το αυγό. Το έθιμο αυτό έχει χριστιανικές ρίζες, καθώς εκείνη την επόμενη ημέρα ξεκινά η μεγάλη νηστεία του Πάσχα, έτσι το στόμα «κλείνει» πριν τη Σαρακοστή με ένα αυγό για να «ανοίξει» την Κυριακή του Πάσχα και πάλι με ένα αυγό.

Καρναβάλι Μεσοποταμίας (Κυριακή Αποκριών)

Στην κωμόπολη της Μεσοποταμίας το τοπικό καρναβάλι διοργανώνεται τις ημέρες της Αποκριάς και όχι της Πρωτοχρονιάς ή των Φώτων, όπως στις υπόλοιπες περιοχές. Το Σάββατο της Αποκριάς γίνεται παιδικό πάρτυ και ένα μεγάλο γλέντι στην αυλή του σχολείου με χορούς και πλούσια εδέσματα και κρασί που προσφέρει ο δήμος. Την Κυριακή πραγματοποιείται τις μεσημβρινές ώρες η μεγάλη αποκριάτικη παρέλαση στην κεντρική οδό και την πλατεία του οικισμού με ομάδες παιδιών και ενηλίκων και πλήθος αρμάτων, υπό τους ήχους του Καρναβαλιού. Το γλέντι συνεχίζεται το βράδυ, όταν  ανάβει η παραδοσιακή μπουμπούνα και γίνεται το κάψιμο του Καρνάβαλου.

Πέταγμα Χαρταετού (Καθαρά Δευτέρα)

Κάθε έτος την Καθαρά Δευτέρα πραγματοποιείται το πέταγμα του χαρταετού σε πολλές περιοχές της Καστοριάς. Το πανελλήνιο αυτό έθιμο συμβολίζει την πνευματική ανύψωση που καλούνται οι χριστιανοί πιστοί να ανέβουν, εν όψει της Μεγάλης Τεσσαρακοστής του Πάσχα. Αυτή την ημέρα, την «τιμητική» τους έχουν το δασάκι της Μεσοποταμίας και το Δημοτικό Πάρκο του Άργους Ορεστικού, όπου πραγματοποιούνται πληθώρα παράλληλων εκδηλώσεων. Εκεί, μοιράζεται από τους δήμους φασολάδα, λαγάνα και άλλα νηστίσιμα εδέσματα με τη συνοδεία παραδοσιακών ορχηστών και χορευτικών συγκροτημάτων. 

Ροδάνη (ημέρες Πάσχα)         

         Η ροδάνη είναι ένα παραδοσιακό πασχαλινό έθιμο που διοργανώνεται στην περιοχή της Καστοριάς τουλάχιστον από τα πρώτα χρόνια της μετά την απελευθέρωση του 1912. Ουσιαστικά, η ροδάνη είναι μια μεγάλη ξύλινη ρόδα με θέσεις που περιστρέφεται γύρω από έναν άξονα, περίπου σαν ένας μικρός μύλος του λούνα παρκ. Διοργανώνεται τις ημέρες του Πάσχα (από την Κυριακή των Βαΐων μέχρι την Κυριακή του Θωμά) σε κάποια πλατεία και αποτελεί πόλο έλξης για μικρούς μεγάλους. Σε παλαιότερες εποχές το έθιμο ήταν πολύ διαδεδομένο, καθώς σε διάφορες γειτονιές της Καστοριάς αλλά και σε μεγάλους οικισμούς το στήσιμο της ροδάνης ήταν άμεσα συνυφασμένο με το Πάσχα. Μάλιστα, μια από τις συνοικίες του Άργους Ορεστικού, όπου συναρμολογούνταν τη ροδάνη, έχει πάρει την ονομασία της. Τις τελευταίες δεκαετίες το έθιμο έχει ατονήσει αρκετά. Η  τελευταία ροδάνη στήνεται στην πλατεία του Απόζαρι, όπου πραγματοποιούνται παράλληλες μουσικοχορευτικές εκδηλώσεις.

Λαζαρίνες (Κυριακή Βαΐων)

Το έθιμο των Λαζαρίνων έχει επίσης αρχαία προέλευση και σχετίζεται με την αναγέννηση της φύσης και τη γονιμότητα. Το συναντούμε σε πολλές περιοχές της Θράκης και της Μακεδονίας. Συνδέεται επίσης με τη νεκρανάσταση του Λαζάρου από τον Χριστό. Εορτάζεται κυρίως στον οικισμό της Κορησού με μεγάλη συμμετοχή κόσμου και λιγότερο στους Αμπελόκηπους και το Κωσταράζι. Το Σάββατο του Λαζάρου μικρά ανύπαντρα κορίτσια τριγυρνούν με στολισμένα καλάθια στο χωριό και τραγουδούν τα κάλαντα του Λαζάρου, δεχόμενα τα κεράσματα των νοικοκυραίων. Την Κυριακή των Βαΐων συγκεντρώνονται στον επιβλητικό μεταβυζαντινό ναό του Αγίου Γεωργίου, όπου βρίσκεται και το νεκροταφείο του χωριού. Εκεί κάνουν τρεις φορές τον γύρο του περιβόλου και τραγουδούν ανάμεσα στα μνήματα χαρούμενα παιδικά τραγούδια για να αναγγείλουν τον ερχομό της Ανάστασης. Είναι όλες ντυμένες νυφούλες και στολισμένες. Στο τέλος στήνεται χορός και γλέντι στο προαύλιο του ναού με κεράσματα του τοπικού πολιτιστικού συλλόγου.

Νυφοπάζαρο - Επιτάφιος (Μεγάλη Πέμπτη & Μεγάλη Παρασκευή)

Από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας τη Μεγάλη Πέμπτη διοργανώνεται μεγάλη πανήγυρη στην Καστοριά με παρουσία πολλών εμπόρων. Έτσι, οι ντόπιοι κάτοικοι έχουν τη δυνατότητα να κάνουν τις αγορές τους εν όψει της μεγάλης εορτής του Πάσχα και να διασκεδάσουν. Παράλληλα, το παζάρι αυτό αποτελούσε στο παρελθόν την αφορμή να βγουν έξω από το σπίτι οι νέες κοπέλες και να γνωρίσουν κάποιο νέο. Οι ατέλειωτες βόλτες πολλές φορές είχαν ευτυχή κατάληξη και αρκετοί γάμοι στην παλιά Καστοριά ξεκίνησαν έτσι, από το λεγόμενο Νυφοπάζαρο. Σήμερα, οι εποχές και τα κοινωνικά δεδομένα έχουν αλλάξει βέβαια, παρ’ όλα αυτά το παζάρι συνεχίζει να γίνεται με μεγάλη επιτυχία στον ανοιχτό χώρο της λαϊκής αγοράς δίπλα στη λίμνη. Εκατοντάδες έμποροι εκθέτουν τα προϊόντα στους κατοίκους από την πόλη και τους οικισμούς, ενώ οι μικροί έχουν τη δυνατότητα να διασκεδάσουν στο λούνα παρκ που στήνεται αυτές τις ημέρες.

Επίσης, την Μεγάλη Πέμπτη γίνονται οι περιφορές των επιταφίων των ενοριών της Καστοριάς και των οικισμών της. Παλιά οι ενορίες της Καστοριάς ήταν 11, όμως ο Μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης τις περιόρισε σε δύο το 1902. Τις τελευταίες δεκαετίες προστέθηκαν άλλες τρεις ενορίες ενορίες. Σήμερα, οι επιτάφιοι της Μητρόπολης και του Αγίου Γεωργίου συναντώνται στην πλατεία Ομονοίας, όπου σε ένα ιδιαίτερα κατανυκτικό κλίμα ψάλλονται τα εγκώμια με χιλιάδες πιστούς. Παρόμοιο σκηνικό έχουμε και στο Άργος Ορεστικό, όπου οι επιτάφιοι της Αγίας Παρασκευής και του Αγίου Νεκταρίου συναντώνται στο δημαρχείο της πόλης με τη συνοδεία χορωδίας.

Άλλα έθιμα των ημερών είναι το ζύμωμα των παραδοσιακών πασχαλιάτικων κουλούρων και το φυσικά το βάψιμο των αυγών από τις νοικοκυρές τη μεγάλη Τετάρτη. Παλαιότερα, ένα βαμμένο αυγό θαβόταν στα χωράφια του νοικοκύρη, στο σημείο όπου ξεκινούσε το αλέτρι, για να αγιαστεί η σοδειά. Στο Καστανόφυτο περιφερόταν παλιότερα στα σπίτια και ένα στολισμένο ξύλινο χελιδόνι από τα παιδιά του χωριού, που μάζευαν φιλοδωρήματα και αυγά.

Αγώνες πάλης & Αυγομαχίες (Ζωοδόχου Πηγής)

Στον οικισμό Πτεριά διοργανώνονται κάθε έτος αγώνες πάλης και αυγομαχίες στον περίβολο του ομώνυμου εξωκλησιού. Το έθιμο έχει ποντιακή προέλευση και προέρχεται από την περιοχή της ορεινής Πάφρας στον Πόντο, όπου οι πιο δυνατοί του χωριού πάλευαν ημίγυμνοι με έπαθλο ένα ολόκληρο μοσχάρι. Έτσι, ακόμη και σήμερα δίνεται το ίδιο έπαθλο, όπως και κύπελλα για τους νικητές των αυγομαχιών. Οι εκδηλώσεις συνήθως είναι διήμερες και συνοδεύονται από εκκλησιασμό και ποντιακά μουσικά γλέντια.

Διεθνής Έκθεση Γούνας Καστοριάς (αρχές Μαΐου)

              Η γουνοποιία είναι το παραδοσιακό επάγγελμα στο οπoίο απασχολείται το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Καστοριάς. Η αφετηρία ενασχόλησης των Καστοριανών με το αντικείμενο χάνεται στους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας, όταν Καστοριανοί της Διασποράς εμπορεύονταν γούνες με πλούσιες πόλεις της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Κάθε αρχοντικό της πόλης είχε το δικό του εργαστήριο παραγωγής, όπου δούλευαν οι εξαίσιοι ράφτες γουνοποιοί. Μετά την απελευθέρωση και την ίδρυση του Συνδέσμου Γουνοποιών το 1915 η βιοτεχνική παραγωγή πήρε πιο οργανωμένη μορφή στα χρόνια του Μεσοπολέμου. Όμως, η τεράστια ακμή του κλάδου ήρθε μεταπολεμικά, κατά τις δεκαετίες του 1970 και 1980, όταν η Καστοριά κατέστη η πρωτεύουσα της βιοτεχνίας γούνας με μεγάλο μερίδιο της παγκόσμιας παραγωγής. Αν και οι οικονομικές κρίσεις μετά το 1990 επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό την παραγωγή, το καστοριανό παλτό αποτελεί μέχρι σήμερα ένα ασυναγώνιστο ποιοτικά προϊόν με διαχρονική αξία.

Η Έκθεση Γούνας Καστοριάς ξεκίνησε τις εργασίες της τον Μάιο του 1976 σε προσωρινές εγκαταστάσεις ως ένα πρωτόγνωρο γεγονός για τα ελληνικά δεδομένα. Το 1981 ιδρύθηκε η Ε.ΔΗ.ΚΑ. Α.Ε. η εταιρεία που δρομολόγησε στις αρχές του ’90 τη δημιουργία του Εκθετηρίου Δημοπρατηρίου Γούνας στη Χλόη Καστοριάς. Το 2012 η έκθεση μεταφέρθηκε στις νέες εγκαταστάσεις του Εκθεσιακού Κέντρου Γούνας Δυτικής Μακεδονίας στο Βιομηχανικό Πάρκο κοντά στο Άργος Ορεστικό, καθώς κρίθηκε ότι οι παλιές δεν κάλυπταν τις ανάγκες.

      Η Διεθνής Έκθεση Γούνας Καστοριάς αποτελεί κορυφαίο εμπορικό γεγονός, τη μεγαλύτερη του είδους της στην Ελλάδα και από τις σημαντικότερες παγκοσμίως. Διοργανώνεται κάθε χρόνο στις αρχές Μαΐου από τον Σύνδεσμο Γουνοποιών Καστοριάς «Ο Προφήτης Ηλίας» στο νέο εκθετήριο. Εκεί, δεκάδες τοπικές γουνοποιιτικές επιχειρήσεις παρουσιάζουν τις δημιουργίες τους στους πολυάριθμους επισκέπτες από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Το φαντασμαγορικό gala της έκθεσης αποτελεί μια μοναδική εμπειρία για τους λάτρεις της μόδας και των γούνινων ή δερμάτινων ενδυμάτων.

Ανθοκομική Έκθεση Χλόης (τέλη Μαΐου)

Οι εκδηλώσεις αυτές διοργανώνονται εδώ και 20 χρόνια από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Χλόης – Φουντουκλή στη θέση Βρύση Φουντουκλή με μεγάλη απήχηση. Εκεί, πολλοί ανθοκόμοι εκθέτουν τα φυτά τους στα περίπτερα που στήνονται. Ο τριήμερος εορτασμός πλαισιώνεται από διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις και μουσικές συναυλίες με ορχήστρες και παραδοσιακά χορευτικά συγκροτήματα.

Εμποροπανήγυρη Δισπηλιού (Αναλήψεως) 

Κατά την εορτή της Ανάληψης του Κυρίου εορτάζει ο ομώνυμος μεταβυζαντινός ναός του Δισπηλιού, που βρίσκεται δίπλα στη λίμνη και μέσα στον αρχαιολογικό χώρο του λιμναίου οικισμού. Τις ημέρες εκείνες πραγματοποιείται εμποροπανήγυρη γύρω από την εκκλησία με πλήθος επισκεπτών. Από παλιά οι Καστοριανοί συνέρρεαν μέσω της λίμνης με βάρκες και μοτόρια για να συμμετάσχουν στο πανηγύρι.  

Τοπικές εορτές - Πανηγύρια

Μάρτιος 

25 - Ευαγγελισμού Θεοτόκου: Λακκώματα

Απρίλιος

23 - Αγίου Γεωργίου: Άνω Πτεριά, Γέρμας, Ι.Μ. Αγ. Γεωργίου Επταχωρίου, Ζούζουλη, Ι.Μ. Αγ. Γεωργίου Μελανθίου, Καστοριά, Κορησός, Μακροχώρι, Μεσόβραχος, Μεσοποταμία, συνοικία Νέας Ζούζουλης Μανιάκων, Νεά Κοτύλη, Νίκη, Ποιμενικό

τέλη Απριλίου - αρχές Μαΐου - Ζωοδόχου Πηγής: Ι.Μ. Αγ. Αναργύρων Μελισσοτόπου, Κάτω Πτεριά

Μάιος

20 - Ανακομιδή λειψάνων Αγίου Νικολάου: Αμπελόκηποι, Πτελέα

21 - Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης: Αυγή, Αμπελόκηποι, Ι.Μ. Κων/νου & Ελένης Βογατσικού, συνοικία Καλλιθέα Καστοριάς, Μεσοποταμία, Οξυά, Χιονάτο

τέλη Μαΐου - αρχές Ιουνίου - Αναλήψεως: Δισπηλιό

τέλη Μαΐου - αρχές Ιουνίου - Αγίου Πνεύματος: Λεύκη, Νεστόριο, Νεστόριο, Νόστιμο, Σταυροπόταμος

Εκδηλώσεις μνήμης

Εορτασμός μάχης Καστανόφυτου (Οσνίτσανης) (7 Μαΐου)

           Η μάχη του Καστανόφυτου (Οσνίτσανης) έγινε στις 7 Μαΐου 1906 μεταξύ των ελληνικών, των οθωμανικών και των σωμάτων βουγαριζόντων εξαρχικών στα πλαίσια του Μακεδονικού Αγώνα. Στη μάχη σκοτώθηκαν μεταξύ άλλων ο επικεφαλής Ανθυπολοχαγός Αντώνιος Βλαχάκης (καπετάν Λίτσας και ο υπαρχηγός Λεωνίδας Πετροπουλάκης. Συνήθως στα τέλη Μαΐου πραγματοποιούνται εκδηλώσεις για την επέτειο της μάχης του Καστανόφυτου στο ομώνυμο χωριό, που περιλαμβάνουν δοξολογία, δέηση και κατάθεση στεφάνων στο άγαλμα του Ανθυπολοχαγού Αντώνιου Βλαχάκη, ιστορική ομιλία και δεξίωση.