Τα δημόσια οθωμανικά κτίρια

   

Παλιά φωτογραφία του μενδρεσέ 

          Η κατά καιρούς οθωμανική διοίκηση της Καστοριάς μεριμνούσε για την εξυπηρέτηση διαφόρων αναγκών των κατοίκων της πόλης, κυρίως των μουσουλμάνων. Τα επιμέρους ζητήματα των υπολοίπων αναλαμβάνονταν ανάλογα από την ελληνική ή την εβραϊκή κοινότητα, που λογοδοτούσαν όμως στον τούρκο διοικητή και δικαστή. Έτσι, στην πάροδο των αιώνων της Τουρκοκρατίας κτίστηκαν μια σειρά από ‘’δημόσια’’, κοινοφελή κτίρια στην πόλη, ειδικά από το β’ μισό του 19^ου και μετά, κατά την προσπάθεια αναδιάρθρωσης του τούρκικου διοικητικού συστήματος και εκσυγχρονισμού του βαθιά συντηρητικού Οθωμανικού Κράτους[1]. Ο προσδιορισμός των κτιρίων ως ‘’δημόσια’’ δεν μπορεί να εκληφθεί με την σημερινή έννοια, μιας και την χρηματοδότησή τους σπάνια αναλάμβανε το επίσημο κράτος, δηλαδή η κεντρική διοίκηση της Πύλης. Συνήθως, η κατασκευή πραγματοποιούνταν είτε χάρη σε προσωπικές δωρεές επιφανών τούρκων, είτε σε δαπάνες του τοπικού μουσουλμανικού ιερατείου[2], είτε τέλος στα έσοδα από την φορολογία των κατοίκων.  Στα δημόσια κτίσματα συγκαταλέγονται διοικητικά, στρατιωτικά, σχολικά κτίρια και άλλες κοινωφελείς υποδομές, όπως η ύδρευση και η συντήρηση δρόμων. Φυσικά, συμπεριλαμβάνονται και το σύνολο των θρησκευτικών κτισμάτων, που όμως δεν θα αναφερθούν εδώ, μιας και περιγράφονται σε άλλη ανάρτηση.    

Καρτ ποστάλ από τον μενδρεσέ της Καστοριάς

     Τους πρώτους αιώνες της τουρκικής κατάκτησης τα σχολεία των μουσουλμάνων διακατέχονταν από ένα αυστηρά θρησκευτικό χαρακτήρα. Στεγάζονταν στους περίφημους μεντρεσέδες, των οποίων η ύπαρξη ξεκινά ήδη από τα χρόνια των Σελτζούκων Τούρκων. Ο πρώτος μενδρεσές κτίστηκε στην Νίκαια της Μικράς Ασίας, αμέσως μετά(1330)[3]. Στην Καστοριά μετά την κατάληψή της από τους Οθωμανούς ως πρώτα εκπαιδευτικά κτίρια αναφέρουμε δύο μεντρεσέδες, έναν μικρό στο νότιο τμήμα της πόλης, ενσωματωμένο στο Ταμπαχανέ Τζαμί, και αυτόν του Αχμέτ Πασά, που σώζεται μέχρι την εποχή μας πίσω από τη Νομαρχία, στην οδό Διοικητηρίου. Ο πρώτος δεν φαίνεται να παρουσίαζε κάποια ιδιαίτερα στοιχεία και οι πληροφορίες γι’ αυτόν εκλείπουν, όμως ο μεντρεσές του Αχμέτ Πασά αποτελεί ένα αρκετά αξιόλογο κτίριο, όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς ακόμη και σήμερα. Πρέπει να κτίστηκε το α’ μισό του 18ου αι. και εκεί φοιτούσαν οι λεγόμενοι ουλεμάδες, που θα στελέχωναν στην συνέχεια την οθωμανική διοίκηση και το ιερατείο. Το κτίριο είναι σχήματος Π, γύρω από εσωτερική αυλή που περιβάλλεται από μια τοξωτή κιονοστοιχία. Συνολικά, ο μενδρεσές αποτελούνταν από 14 αίθουσες, με στεγασμένη την καθεμιά κάτω από το δικό της σφαιρικό θόλο και περιλάμβανε χώρους διδασκαλίας, διαμονής και προσευχής των σπουδαστών[4]. Το κτίριο έχει χαρακτηρισθεί ως μνημείο από το 1924 και πρόσφατα ξεκίνησαν εργασίες αποκατάστασης, που παραμένουν ανολοκλήρωτες.

Ο μενδρεσές του Αχμέτ Πασά σήμερα

Η Αστική Σχολή του Οσμάν Χότζα

              Κατά τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, επιχειρήθηκε ο εκσυγχρονισμός της οθωμανικής εκπαίδευσης σε όλη την αυτοκρατορία. Έτσι, στην Καστοριά κτίζεται Αστική Σχολή του Οσμάν Χότζα, που θεωρείται το πρώτο μη ιερατικό σχολείο της πόλης, την δεκαετία του 1840. Βρισκόταν κοντά στο Κουρσούμ Τζαμί, όπου υπήρχε και μια μεγάλη αλάνα. Έπειτα, τη δεκαετία του 1860 κτίστηκαν το τούρκικο Παρθεναγωγείο και το Ημιγυμνάσιο στην βόρεια παραλία, στην αρχή της σημερινής οδού Χριστοπούλου, και το Νηπιαγωγείο δίπλα ακριβώς από το Τζαμί του Προδρόμου στη νότια παραλία. Το 1908 μετά την επανάσταση των Νεότουρκων ξεκίνησε η ανοικοδόμηση του Γυμνασίου, κοντά στο Γαζή Εβρεν Τζαμί, το οποίο δεν αποπερατώθηκε ποτέ λόγω της απελευθέρωσης του 1912[5].    

Παιδιά μπροστά από το υπό ανέγερση τούρκικο
διοικητήριο στην πλατεία Δαβάκη

          Στα τέλη του 19^ου και στις αρχές του 20^ου αιώνα, κτίστηκαν μια σειρά από διοικητικά κτίρια, όπως έγινε σε πολλές υπόδουλες πόλεις της βόρειας Ελλάδας. Το οθωμανικό κράτος θέλοντας να διοικήσει αποτελεσματικότερα, εγκατέστησε δημόσιες υπηρεσίες σε κάθε διοικητικό κέντρο. Η Καστοριά εκείνη την περίοδο αποτελούσε έδρα του ομώνυμου καζά, που ανήκε στο Βιλαέτι Μοναστηρίου[6]. Κτίριο διοικητηρίου δεν υπήρξε στην πόλη μέχρι τον 20^ο αι. Είναι γνωστό ότι από το 1870 στεγαζόταν στο κονάκι του Αράμ Μπέη, ένα τεράστιο κτίσμα λίγο πιο πάνω από την κεντρική πύλη, ακολουθώντας τον δρόμο της αγοράς. Το κτίριο λειτουργούσε συνάμα ως οικία μπέη και δικαστήριο, ενώ  αποτελούσε το μεγαλύτερο κτίσμα της πόλης, αφού προήλθε από τη συνένωση δύο μικρότερων κτισμάτων[7]. Πριν, η διοίκηση μάλλον στεγάζονταν σε διάφορα άλλα κονάκια επιφανών τούρκων. Το 1910 ξεκίνησε η κατασκευή ενός νέου διοικητηρίου στην θέση της κεντρικής πύλης που γκρεμίστηκε, το οποίο όμως δεν αποπερατώθηκε ποτέ. Μετά την απελευθέρωση έγιναν κάποιες προσπάθειες να ολοκληρωθεί, αλλά τελικώς κατεδαφίστηκε το 1935 για να δημιουργηθεί η σημερινή πλατεία Δαβάκη, που προβλεπόταν στο ρυμοτομικό σχέδιο[8].   

Το κτίριο του τελωνείου στην περιοχή της Ντόπλιτσας

      Ακόμη, όσον αφορά άλλα διοικητικά κτίρια, την δεκαετία του 1870 κτίστηκε ένα μικρό τελωνείο, νότια στην περιοχή της Ντόπλιτσας, δίπλα από τον κεντρικό δρόμο εισόδου στην πόλη. Τη δεκαετία του 1880 κατασκευάστηκε ταχυδρομικός - τηλεγραφικός σταθμός και γεωργική τράπεζα στην περιοχή της κεντρικής πύλης, απέναντι από το Κουλέ Τζαμί. Στις αρχές του 20^ου αι. ιδρύθηκαν στην πόλη αστυνομικός σταθμός και φυλακές, γεγονός το οποίο μάλλον σχετίζεται με το ξέσπασμα αναταρραχών στην περιοχή, μετά την επανάσταση του Ίλντεν και την αφετηρία του Μακεδονικού Αγώνα. Οι φυλακές βρισκόταν στην αρχή της σημερινής οδού Μητροπόλεως και λειτουργούσαν κανονικά μέχρι το 1958 οπότε γκρεμίστηκαν, ενώ η αστυνομία εγκαταστάθηκε σε ένα μικρό κτίσμα λίγο πιο πάνω, στο σημείο που ξεκινάει η οδός Κελέτρου[9]. Βλέπουμε δηλαδή την συγκέντρωση του συνόλου σχεδόν των υπηρεσιών στην περιοχή της κεντρικής πύλης, σημείο που αποτελεί διοικητικό κέντρο πιθανότατα από τα βυζαντινά χρόνια.     

Η περιοχή της κεντρικής πύλης στις αρχές του 20ου αι.
1. Κουλέ Τζαμί, 2. Τεκές κεντρικής πύλης, 3. κονάκια Σαχίν Μπέη, 4. κονάκι Αράμ Μπέη (διοικητήριο), 5.μενδρεσές, 6. ταχυδρομικός σταθμός,7. γεωργική τράπεζα, 8. φυλακές, 9. αστυνομικός σταθμός,
10. ημιτελές διοικητήριο (σχέδιο Π. Τσολάκη)

Στρατιώτες μπροστά από τον τούρκικο στρατώνα

  Στα στρατιωτικά κτίσματα της Τουρκοκρατίας περιλαμβάνονται αρχικά τα αμυντικά έργα του Αλή Πασά στις αρχές του 19^ου αι, δηλαδή το προτείχισμα μπροστά από το προϋπάρχον τείχος, ο κυκλικός πύργος που προστάτευε την νέα πύλη προς τα Ψαράδικα (και σώζεται σήμερα) και ο αμυντικός πύργος με κεκλιμένους τοίχους και το ρολόι, δίπλα στο Κουλέ Τζαμί. Όπως προαναφέρθηκε, οι οχυρώσεις έπαψαν να προστατεύουν την πόλη μετά το 1880 και γκρεμίστηκαν σταδιακά στις αρχές του 20^ου αι. Ακόμη, κατά την έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα, εκτός από τις φυλακές και τον αστυνομικό σταθμό, κατασκευάστηκαν στρατιωτικές εγκαταστάσεις έξω από την πόλη, στην θέση του στρατοπέδου Μαθιουδάκη που λειτουργούσε μέχρι πρόσφατα. Από την Τουρκοκρατία σώζονται σήμερα ένα μακρύ κτίσμα που αποτελούσε στρατώνα και ο στάβλος του ιππικού που βρίσκεται σήμερα σε ερειπιώδη κατάσταση[10].

           Τέλος, κλείνοντας τα δημόσια κτίρια της Τουρκοκρατίας, αναφερόμαστε στα λουτρά και τις υποδομές ύδρευσης της πόλης. Υπήρχαν δύο λουτρά στην Καστοριά, ένα μεγαλύτερο στη νότια παραλία και ένα μικρό στη βόρεια. Το πρώτο βρισκόταν στην σημερινή οδό Παπαρέσκα και έδωσε το όνομα ‘’Λουτρό’’ σε όλη την γύρω περιοχή, ενώ ίχνη του διακρίνονται ακόμη και σήμερα. Το άλλο λουτρό ήταν εγκατεστημένο στην σημερινή οδό Νταλίπη, στο οποίο ενσωματώθηκε κατοικία μετά την απελευθέρωση και πρόσφατα γκρεμίστηκε, δίνοντας τη θέση του σε μια πολυκατοικία. Στην πόλη υπήρχαν πηγές στις περιοχές Ντόπλιτσα και Μπουσμπουνάρι νότια, στα Ψαράδικα αυτή του Κασίμ Μπαμπά και βόρεια στις θέσεις Κούγκι και Φουντουκλί. Μερικές από αυτές υδροδοτούσαν δύο μεγάλες κρήνες στην σημερινή πλατεία Δαβάκη και το Απόζαρι, όπου το νερό μεταφερόταν με αγωγούς και η πίεσή του ελέγχόταν απο μια κατασκευή που επέτρεπε την εισαγωγή αέρα, το λεγόμενο νεροζύγι, που κατεδαφίστηκε το 1929[11]. Επιπλέον, η υδροδότηση της πόλης γινόταν είτε από μερικά πηγάδια, είτε απευθείας από τη λίμνη μιάς και το νερό της ήταν πόσιμο.

Οι θέσεις των οθωμανικών δημόσιων κτιρίων
1. κονάκι Αράμ Μπέη (διοικητήριο), 2. νέο ημιτελές διοικητήριο, 3. ταχυδρομικός και τηλεγραφικός σταθμός, 4. οθωμανική γεωργική τράπεζα, 5. φυλακές, 6. αστυνομικός σταθμός, 7. τελωνείο, 8. μενδρεσές Αχμέτ Πασά, 9. μικρός μενδρεσές, 10. ημιτελές Γυμνάσιο, 
11. Ημιγυμνάσιο, 12. Αστική Σχολή Οσμάν Χότζα, 13. Παρθεναγωγείο, 14. Νηπιαγωγείο Προδρόμου, 15. τούρκικος στρατώνας, 16. στάβλοι ιππικού, 17. λουτρό, 18. μικρό λουτρό, 
19. κρήνη πλατείας Δαβάκη, 20. κρήνη Απόζαρι, 21 πηγή Ντόπλιτσας, 22. κρήνη Κασίμ Μπαμπά, 23. νεροζύγι

πηγές εικόνων

αρχείο ΕΛΙΑ

αρχείο Γ. Γκολομπία

αρχείο Π. Τσολάκη

panoramio.com

προσωπικό αρχείο

[1] έχουν προηγηθεί οι εξυγχρονιστικές μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ (1839-76)

[2] το μουσουλμανικό ιερατείο κατείχε μεγάλες εκτάσεις, τα γνωστά βακούφια, που παρείχαν χρήματα για διάφορους θρησκευτικούς ή κοινωνικούς σκοπούς

[3] M. Bilge, Ilk Osmanli Mendreseleri, Istanbul, 1984, σ. 64

[4] Α. Σκρέκα, Ο μεντρεσές της Καστοριάς. Ιστορικό πλαίσιο, Δυτικομακεδονικά Γράμματα 11 (2000), σ. 95

[5] Π. Τσαμίσης, Η Καστοριά και τα μνημεία της, τύποις Αλευρόπουλου, Αθήνα, 1949, σ. 178

[6] Ο καζάς αποτελούσε μικρή διοικητική περιφέρεια, κάτι σαν τους σημερινούς νομούς. Αναλυτικότερα για την τούρκικη διοίκηση σε επόμενη ανάρτηση

[7] Π. Τσολάκης, Οι Τουρκαλβανοί στην Καστοριά και τα κονάκια των μπέηδων Σαχίν και Αράμ, Επιστημονική Επετηρίδα Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ 17 (2001), Το αίθριον, Θεσ/νίκη, σ. 113

[8] Π. Τσολάκης, Οθωμανικά διοικητήρια στον ελλαδικό χώρο, 1850-1912, University Studio Press, Θεσ/νίκη, 2008

[9] Π. Τσολάκης, Η αρχιτεκτονική της παλιάς Καστοριάς, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2009, σ. 213-216

[10] ο.π, σ. 215-216

[11] ο.π. σ. 205, 206