Τα θρησκευτικά οθωμανικά κτίρια

    

Το Κουρσούμ Τζαμί σήμερα αποτελεί το μοναδικό σωζόμενο
και λειτουργεί ως αποθήκη αρχαιοτήτων

            Κατά την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους, που διήρκεσε 527 χρόνια, κτίστηκαν αρκετά κτίσματα που φέρουν τη σφραγίδα της ισλαμικής αρχιτεκτονικής, επηρεασμένης σαφώς από τα μακεδονίτικα πρότυπα. Τα περισσότερα δεν σώζονται σήμερα και πληροφορίες για την θέση και τη μορφή τους αντλούμε από γραπτές μαρτυρίες, όπως οι τούρκικες επετηρίδες, και μνημειακές φωτογραφίες από τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας. Η μελέτη τους παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς αποτελούν μια σχεδόν ανεξερεύνητη πτυχή του πολεοδομικού ιστού της πόλης κατά τη διάρκεια των σκοτεινών εκείνων χρόνων.

        Σαφέστατα, τα εντυπωσιακότερα κτίσματα των μουσουλμάνων ήταν τα τζαμιά της πόλης, στο σύνολό τους επτά. Οι μιναρέδες τους δέσποζαν στην πόλη, δηλώνοντας ρητά στον επισκέπτη την τούρκικη κυριαρχία στην πόλη, σε αντίθεση με τους ταπεινούς μεταβυζαντινούς ναούς των χριστιανικών συνοικιών. Τα περισσότερα τζαμιά είναι κτισμένα πάνω σε προγενέστερους βυζαντινούς ναούς, μιας και συνήθιζαν οι Τούρκοι να χτίζουν τους λατρευτικούς τους χώρους πάνω σε παλαιότερες εκκλησίες. Τα πρώτα ανοικοδομήθηκαν μέσα στο κάστρο της πόλης σε περίοπτα σημεία, όπου εγκαταστάθηκαν αρχικά οι μουσουλμάνοι, ενώ στη συνέχεια κτίστηκαν και άλλα στις όχθες της λίμνης, όπου εξαπλώθηκε το τούρκικο τμήμα. Τα κτίσματα που τα στέγαζαν ήταν τετράγωνης κάτοψης, μεσαίων σχετικά διαστάσεων, τα οποία καλυπτόταν κυρίως από ημισφαιρικό θόλο και συμπληρωνόταν με έναν οξύκορφο μιναρέ και πολλές φορές με έναν πρόσθετο προθάλαμο. Οι τοίχοι τους είχαν λιγοστά ανοίγματα και καλύπτονταν από παχύ κονίαμα[1].

Οι θέσεις των θρησκευτικών οθωμανικών κτισμάτων
1. Γαζή Εβρέν Τζαμί, 2. Κουρσούμ Τζαμί, 3. Κουλέ Τζαμί, 4. Προδρόμου Τζαμί, 5. Ταμπαχανέ Τζαμί, 6. Χασάν Κατή Τζαμί, 7. Γυαλί Τζαμί, 8. τεκές Κασίμ Μπαμπά, 9. τεκές Αϊντίν Μπαμπά, 10. τεκές Σαντζακτάρ Αλή Μπαμπά, 11. τούρκικο νεκροταφείο. Με κόκκινα τρίγωνα συμβολίζονται οι θέσεις των προσκυνηματικών τάφων, ενώ με κύκλο τα ναμάζια.

Το Κουλέ Τζαμί στέγαζε συμβολαιογραφείο τη δεκαετία
του '50 πριν γκρεμιστεί

     Ως παλαιότερο αναφέρεται το Γαζή Εβρεν ή Γουλά Τζαμί, που κτίστηκε χάριν του Τούρκου κατακτητή της πόλης στο υψηλότερο σημείο της πόλης, και δήλωνε την επιβολή των Οθωμανών απέναντι στους ραγιάδες. Κατασκευάστηκε στη θέση υπάρχουσας τρίκλιτης βασιλικής, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα που βρέθηκαν κατά την θεμελίωση της σύγχρονης δεξαμενής στη θέση του τζαμιού, το οποίο  γκρεμίστηκε το 1926. Το Κουρσούμ ή Μεχμέτ Τζαμί αποτελεί το μοναδικό σωζόμενο και αποτελεί το εντυπωσιακότερο και μεγαλοπρεπέστεστερο όλων, καθώς αποτελούσε το καθεδρικό τέμενος των μουσουλμάνων της πόλης. Κτισμένο σε ένα πλάτωμα ανάμεσα από την κεντρική πύλη και την αγορά, διακρινόταν από μακρυά και το όνομά του το οφείλει στην μολύβδινη στέγαση του θόλου του. Το 1927 ανακαλύφθηκαν τμήματα μαρμάρινων δωρικών κιόνων σε διπλανό οικόπεδο, ενώ το 1937 ανακαλύφθηκε παλαιοχριστιανική επιγραφή και άλλα εντοιχισμένα μάρμαρα στη βάση του μιναρέ[2]. Τα ευρήματα αυτά οδήγησαν ερευνητές όπως ο Ν. Μουτσόπουλος[3], ο Π. Τσαμίσης[4] και ο Π. Τσολάκης[5] να υποστηρίξουν την ύπαρξη παλαιοχριστιανικής βασιλικής στο ίδιο σημείο (που ήταν αφιερωμένη στην Αγ. Παρασκευή ή την Παναγία) και προγενέστερου παγανιστικού ιερού. Το Κουλέ ή Σουλεϊμάν Τζαμί βρισκόταν στην κεντρική πύλη της πόλης και ήταν αρκετά μικρότερο από τα προηγούμενα. Σύμφωνα με μαρτυρίες προσκολλημένο δίπλα του υπήρχε ένα τούρκικο νηπιαγωγείο, ενώ κτίστηκε στη θέση βυζαντινού ναού που ήταν αφιερωμένος στους Ταξιάρχες[6] ή τον Αγ. Γεώργιο[7]. Το Τζαμί του Προδρόμου βρισκόταν στη νότια απότομη πλαγιά, στην σημερινή οδό Κελέτρου πήρε το ονομά του από προγενέστερο ναό του Ι. Προδρόμου[8] και διέθετε ένα μικρό νεκροταφείο. 

Το Γυαλί Τζαμί δίπλα στην όχθη της βόρειας παραλίας

Τα τελευταία τρία τζαμιά, το Χασαν Κατή, το Ταμπαχανέ και το Γυαλί Τζαμί βρισκόταν εκτός των τειχών του κάστρου κοντά στις όχθες της λίμνης. Το Χασάν Κατή βρισκόταν στην αρχή της σημερινής οδού 11^ης Νοεμβρίου, σε μια έκταση που καλυπτόταν απο έλη. Το Ταμπαχανέ βρισκόταν στην νότια παραλία της πόλης, στην ομώνυμη συνοικία (Ταμπαχανέ = βυρσοδεψεία) και γειτόνευε με έναν μικρό Μενδρεσέ. Τέλος, το Γυαλί Τζαμί ήταν το νεότερο όλων, που κτίστηκε μάλλον στις αρχές του 19^ου αι.[9] στην περιοχή του σημερινού 3^ου Δημ. Σχολείου.

       Εκτός τους κλειστούς χώρους προσευχής, οι Τούρκοι είχαν και ανοιχτούς, τα λεγόμενα ναμάζια. Αναφέρονται τρία στην πόλη, στην περιοχή του Κουρσούμ Τζαμί και δύο στην περιοχή των τούρκικων νεκροταφείων, στις πλαγιές του λόφου της Καλλιθέας σήμερα[10]. Ακόμη, σε στρατηγικά σημεία στις δύο εισόδους της πόλης[11] ήταν κτισμένοι οι τεκέδες, τα τούρκικα μοναστήρια Δερβίσηδων, που διέθεταν αρκετές εξουσίες και κτήματα, και αναλάμβαναν προσηλυτιστικό έργο. Ως ονόματα σώζονται του Κασίμ Μπαμπά, του Σαντζακτάρ Αλή Μπαμπά και του Αϊντίν Μπαμπά[12]. Γνωστό είναι ότι μπροστά από τους δύο πρώτους, στα Ψαράδικα και την Ντόπλιτσα, υπήρχαν κρήνες με άφθονο νερό που ξεδιψούσαν τους περαστικούς. Τελειώνοντας με τα θρησκευτικά κτίσματα, αναφέρουμε τους τέσσερις προσκηνυματικούς τάφους[13] που ήταν κτισμένοι σε ισάριθμες πύλες του κάστρου, και τους επτά τουρμπέδες, μικρές, περίκεντρες ή τεράγωνες κατασκευές έμπροσθεν των τζαμιών, όπου ενταφιαζόταν σημαίνοντα πρόσωπα.

Νότια παραλία. Σε πρώτο πλάνο το Ταμπάχανέ Τζαμί
και στο βάθος αυτό του Προδρόμου

Ερείπια του τουρμπέ του Κασίμ Μπαμπά
στον λόφο της Καλλιθέας

πηγές εικόνων

αρχείο Γ. Γκολομπία

αρχείο Π. Τσολάκη

panoramio.com

προσωπικό αρχείο

---

[1] Π. Τσολάκης, Η αρχιτεκτονική της παλιάς Καστοριάς, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2009, σ. 192

[2] Π. Τσαμίσης, Η Καστοριά και τα μνημεία της, τύποις Αλευρόπουλου, Αθήνα, 1949, σ. 101, 102

[3] Ν. Μουτσόπουλος, Καστοριά. Ιστορία – Μνημεία – Λαογραφία, από την ίδρυση μέχρι τον 10^ο μ.Χ  αι., Επιστημονική Επετηρίδα Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ 6 (1973-74), Θεσ/νίκη, σ. 404

[4]Π. Τσαμίσης, Η Καστοριά και τα μνημεία της, τύποις Αλευρόπουλου, Αθήνα, 1949, σ. 173

[5] Π. Τσολάκης, Η αρχιτεκτονική της παλιάς Καστοριάς, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2009, σ. 196

[6] Γ. Χρηστίδης, Αι εκκλησίαι της Καστοριάς, Γρηγόριος Παλαμάς 6 (1922), σ. 391

[7] Ι. Μπακάλης, Τουριστικός οδηγός Καστοριάς, Δούκης, Καστοριά, 1951, σ. 45

[8] Γ. Χρηστίδης, Αι εκκλησίαι της Καστοριάς, Γρηγόριος Παλαμάς 6 (1922), σ. 391

[9] Π. Τσολάκης, Η αρχιτεκτονική της παλιάς Καστοριάς, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2009, σ. 200

[10]  Π. Τσαμίσης, Η Καστοριά και τα μνημεία της, τύποις Αλευρόπουλου, Αθήνα, 1949, σ. 176, 177

[11]   Στις περιοχές των Ψαράδικων, του Χασάν κατή και της Ντόπλιτσας

[12]  Π. Τσολάκης, Η αρχιτεκτονική της παλιάς Καστοριάς, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2009, σ. 201, 202

[13]  Χούμ Μπαμπά, Στεφάν Χεντέμ, πύλης Τσαρσιού, πύλης Απόζαρι