Γενικά
 |
| Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή |
Η όψη της πόλης κατα τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας δεν πρέπει να διέφερε πολύ απο αυτή των βυζαντινών χρόνων. Τα εξωτερικά τείχη συνέχισαν να προστατεύουν την πόλη από τις άτακτες επιδρομές Τουρκαλβανών, ενώ η εσωτερική οχύρωση διαχώριζε πλέον τις τούρκικες από τις ελληνικές συνοικίες. Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή, που επισκέφτηκε την πόλη τη δεκαετία του 1660, ονομάζει την πόλη βαρόσι και αναφέρει την ύπαρξη είκοσι συνοικιών εκτός του κάστρου[1], γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με μεταγενέστερες μαρτυρίες. Ίσως, τα πρώτα χρόνια διέφερε κάπως ο διαχωρισμός των συνοικιών της πόλης. Πάντως, βέβαιο είναι ότι η Καστοριά από την αρχή της Τουρκοκρατίας ήταν χωρισμένη σε τρεις εθνοτικούς τομείς (μιλέτια), τον ελληνικό, τον τούρκικο και τον εβραϊκό. Κάθε τομέας είχε δικά του διοικητικά, εκπαιδευτικά και θρησκευτικά κτίρια, και διατηρούσε μια σχετική αυτονομία. Τη οικονομική διαχείριση κάθε κοινότητας αναλάμβανε μια ομάδα επιφανών προσωπικοτήτων, που φρόντιζε για τα πάσης φύσεως ζητήματα των μελών της και συγκέντρωνε τον φόρο (χαράτσι) για την κεντρική διοίκηση. Επίσης, οριζόταν ένας διοικητής μεταξύ των τούρκων μπέηδων της πόλης, ενώ η πόλη από τις αρχές του 16ου αι. αποτελούσε χάσι και υπαγόταν στην προστασία της σουλτανομήτορος (βαλιντέ σουλτάνα), απολαμβάνοντας ορισμένα προνόμια[2].
 |
| Τούρκικο δικαστήριο σε υπαίθριο χώρο μπροστά από το διοικητήριο της πόλης |
 |
| Στενό σοκάκι του παραδοσιακού ιστού της πόλης. Έτσι, ήταν οι περισσότεροι δρόμοι την εποχή της Τουρκοκρατίας |
Κατά την Τουρκοκρατία οι βασικές οδοί διατηρήθηκαν, με εξαίρεση ίσως την νότια παραλίμνια οδό. Γενικά, το οδικό δίκτυο ήταν στενό και αναπτυσσόταν οργανικά (όπως σε όλες τις τουρκοπόλεις), στρωμένο με καλντερίμι από μαλακό βράχο[3]. Πλατείες (ή έστω ανοιχτοί χώροι) φαίνεται να υπήρχαν έξω από το Κουρσουμλί Τζαμί, το Διοικητήριο (κονάκι Αράμ Μπέη) και την Μητρόπολη, στον χώρο της σημερινής πλατείας Ομονοίας και στο κέντρο της συνοικίας Καρύδη (Ντολτσό). Αδόμητες εκτάσεις συνέχισαν να υπάρχουν στην ελώδη, παραλίμνια ζώνη, στην περιοχή ανατολικά της Παναγίας Φανερωμένης όπου υπάρχει μεγάλη κλίση, και γύρω από το Γαζή Εβρέν Τζαμί (στην θέση του σημερινού Βυζαντινού Μουσείου), που περιτειχιζόταν από υψηλό περίβολο και εκτάσεις με οπωροφόρα. Οι λιγοστές πληροφορίες για τις τούρκικες πολεοδομικές διατάξεις αναφέρουν τον περιορισμό του ύψους σε 9 πήχεις (5,76 μ.) για τα σπίτια των υπόδουλων και 12 πήχεις (7,68 μ.) για τα τούρκικα σπίτια. Γενικά, δεν ενδιέφερε η αυστηρή εφαρμογή των διατάξεων, αλλά ο σαφής διαχωρισμός των αλλόθρησκων συνοικιών[4].
Η πληθυσμιακή αύξηση του τούρκικου στοιχείου μετά τον εξισλαμισμό πολλών Τουρκαλβανών οδήγησε στην επέκταση της πόλης δυτικά εκτός των τειχών. Αναφέρθηκε σε άλλη ανάρτηση ότι εκεί υπήρχε παζάρι από τα βυζαντινά χρόνια. Επί Τουρκοκρατίας, υπάρχει πιο οργανωμένη δόμηση, κυρίως μετά τα μέσα του 19ου αι., με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μια συμπαγής συνοικία και τα τείχη να χάσουν τον λειτουργικό τους ρόλο. Όλες οι παραπάνω πληροφορίες αναγνωρίζονται και στον κτηματολογικό χάρτη της πόλης που συντάχθηκε το 1925-26 και αποτελεί την παλαιότερη αποτύπωση του αστικού ιστού που σώζεται σήμερα. Ακόμη, σύμφωνα με το κτηματολόγιο η ελληνική ζώνη είχε περίπου 1100 σπίτια και καταλάμβανε έκταση 382 στρεμμάτων, η τούρκικη 430 σπίτια και έκταση 272 στρεμμάτων, ενώ η εβραϊκή 140 σπίτια και 40 στρέμματα. Η εκτός των τειχών περιοχή αποτελούσε μικτή ζώνη με τούρκικη υπεροχή, είχε 200 σπίτια και έκταση 727 στρεμμάτων μαζί με μεγάλες αδόμητες περιοχές. Έτσι, συνολικά η πόλη στις αρχές του 20ου αι. είχε 1870 σπίτια και καταλάμβανε έκταση 1421 στρεμμάτων.
 |
| Καρτ ποστάλ από την Καστοριά. Σε πρώτο πλάνο η Κάτω Αγορά |
Ελληνικό τμήμα
Μετά την άφιξη των Τούρκων οι χριστιανοί αναγκάστηκαν να μεταφερθούν ανατολικά εκτός του κάστρου και να δημιουργήσουν ένα συμπαγή, πυκνοκατοικημένο πυρήνα. Απο τους κώδικες της Μητρόπολης Καστοριάς γνωρίζουμε ότι στις αρχες του 17ου αιώνα υπάρχουν πέντε χριστιανικές συνοικίες : Μητροπόλεως ή Εκκλησιάρχου, Αγ. Αναργύρων, Βαρλαάμ ή Αγ. Παντελεήμονος, Καρύδη και Εβραϊδος. Από το 1650 παγιώνονται οι εξής έντεκα χριστιανικές συνοικίες : Μητροπόλεως, Αγ. Αναργύρων, Αγ. Παντελεήμονος, Καρύδη, Παναγίας Ελεούσας, Οικονόμου, Αγ. Λουκά, Αγ. Θωμά, Σερβιώτη, Δραγωτά και Εβραϊδος. Όπως είναι φανερό κάθε συνοικία ήταν οργανωμένη γύρω από μια ενορία και έπαιρνε το όνομά της είτε από αυτή είτε από το όνομα ενός ιερέα ή εκκλησιαστικού άρχοντα[5]. Οι χριστιανικές συνοικίες οριοθετούνταν δυτικά από την γραμμή Σταυρός - Κάστρο - Παναγία Φανερωμένη, ώστε η ράχη του Σταυρού να εμποδίζει την οπτική επαφή των ελληνικών σπιτιών με τα τούρκικα, και ιδιαίτερα τα χαρέμια. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί η ελληνική συνοικία Οικονόμου, που βρισκόταν εντός του κάστρου, στην περιοχή της αγοράς.
Για την όψη των χριστιανικών συνοικιών ο Εβλιγιά Τσελεμπή χαρακτηριστικά αναφέρει : ‘’Το έξω απο τα τείχη τμήμα της πόλης έχει είκοσι συνοικίες. Δεκαέξι από αυτές είναι συνοικίες απίστων και μια είναι εβραϊκή. Όλοι οι άπιστοί της υπηρετούν τους βεζύρηδες της Κωνσταντινούπολης. Είναι θαυμάσιοι Έλληνες άπιστοι. Όλοι μένουν στην Καστοριά αυτή, όλων τα σπίτια είναι σκεπασμένα με κόκκινα, καλοκαμωμένα κεραμίδια. Είναι εύπορα σεράγια, παράξενα και περίεργα. Όλα τα σπίτια στην όχθη της λίμνης έχουν παραπήγματα για να προφυλάγουν τα πλοία και σαχνισιά. Τα σεράγια είναι αρχοντικά με λιμάνια, με πατώματα το ένα επάνω από το άλλο, στον ρυθμό της Κωνσταντινούπολης. Μαζί με των φτωχών τα σπίτια είναι όλα 2500.’’ [6] Παρατηρούμε τον θαυμασμό που προκαλεί στον περιηγητή η πόλη με τα εντυπωσιακά αρχοντικά της και την ιδιάζουσα ομορφιά της. Έτσι, ίσως πέφτει σε ατόπημα, υπερβάλλοντας ως προς τον αριθμό των σπιτιών που ήταν αισθητά μικρότερος, βάσει των απογραφών που σώζονται σε τούρκικα κατάστιχα. Παρ' όλα αυτά, η Καστοριά αποτελεί μια εύρωστη πόλη, γεγονός που σαφέστατα οφείλεται στην ακμάζουσα βιοτεχνία της γούνας και τις εμπορικές συναλλαγές των Καστοριανών με πόλεις της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης.
 |
| Ο διαχωρισμός των συνοικιών στο τέλος της Τουρκοκρατίας. Με αποχρώσεις του μπλε οι χριστιανικές συνοικίες, με αποχρώσεις του κόκκινου οι τούρκικες και με κίτρινο η εβραϊκή |
Τούρκικο τμήμα
Οι Τούρκοι κατοικούσαν αρχικά μέσα στο κάστρο. Πιθανώς, κατα τον 17ο αιώνα εξαπλώθηκαν στις παραλίμνιες ζώνες νότια και βόρεια αυτού. Κατά τον 19ο αιώνα κατοίκησαν οργανωμένα και την περιοχή του ισθμού, εκτός του κάστρου, που αποτελούσε εθνολογικά μικτή συνοικία. Ο Εβλιγιά Τσελεμπή μας παραθέτει ακόμη την εικόνα των τουρκικων συνοικιών : ‘’Στο εσωτερικό του κάστρου υπάρχουν τα χωρίς αμπέλια και κήπους σπίτια διακοσίων στρατιωτών. Μέσα στο κάστρο δεν υπάρχουν καθόλου άπιστοι Έλληνες. Έχει αποθήκες σιτηρών και πυριτιδαποθήκες. Επειδή βρίσκεται στο εσωτερικό της χώρας, τα πυρομαχικά και τα κανόνια του είναι λίγα. Κάθε βράδυ φρουροί φυλάγουν το κάστρο και η στρατιωτική μουσική τους παίζει. Έχει ισχυρούς και δυνατούς πύργους, που βλέπουν προς τη λίμνη’’[7]. Είναι γνωστό ότι μέχρι το τέλος του 19ου αι. οι πύλες της οχύρωσης του ισθμού έκλειναν κάθε βράδυ μετά τη δύση του ηλίου και απαγορευόταν η είσοδος στην πόλη[8].
 |
| Παλιά φωτογραφία που απεικονίζει την σημερινή περιοχή του Απόζαρι. Διακρίνεται το Γυαλί Τζαμί |
Οι Τούρκοι έκτισαν στην πόλη επτά τζαμιά και οργάνωσαν τις κατοικίες τους γύρω από αυτά. Οι μαχαλάδες τους, που έπαιρναν συνήθως το αντίστοιχο όνομα, ήταν : Κουρσουμλί Τζαμί, Ταμπάχανε, Κουλέ Τζαμί, Βαρόσι, Κάτω Αγορά και Ψαράδικα[9]. Οι τρεις τελευταίες βρισκόταν εκτός των τειχών και περιλάμβαναν εθνολογικά μικτές αγορές και 40 κατοικίες Τουρκόγυφτων εμπόρων[10]. Ακόμη, στην τούρκικη ζώνη υπήρχε τμήμα της πάνω αγοράς στην περιοχή Τσαρσί (= αγορά, τούρκικα) και το διοικητικό κέντρο στην κεντρική πύλη των τειχών του ισθμού, που περιλάμβανε τα κονάκια των μπέηδων και διάφορα δημόσια κτίρια. Ακόμη, υπήρχαν πολλά εκπαιδευτικά και θρησκευτικά κτίρια, μεντρεσέδες και λουτρά, που θα περιγραφούν σε επόμενη ανάρτηση.
 |
| Φωτογραφία του εβραίου ραββίνου της Καστοριάς Ι. Ζαχαρία |
Εβραϊκό τμήμα
Εβραίκό γκέτο δεν υπήρχε στην Καστοριά. Δεν είναι σαφές αν αυτό οφειλόταν στο ανοιχτότερο πνεύμα των υπολοίπων κατοίκων της πόλης και στις καλύτερες συνθήκες σε σχέση με άλλα μέρη, ή στη φύσει οχυρή δόμηση ολόκληρης της Καστοριάς, που περιβαλλόταν πανταχόθεν από τη λίμνη, που παρείχε φυσική προστασία, ώστε να περιττεύει η δημιουργία συνοικίας με αμυντική διάταξη[11]. Η εβραϊκή συνοικία βρισκόταν στην περιοχή της αγοράς, ακριβώς έξω απο τα τείχη, στη θέση της σημερινής πλατείας Ομονοίας. Ήταν χωρισμένη στο ανατολικό και το δυτικό τμήμα απο την οδό Μητροπόλεως και εκτεινόταν απο την Παναγία Κουμπελίδικη μέχρι τον Ταξιάρχη Μητροπόλεως[12]. Ο πολεοδομικός ιστός της συνοικίας δε διέφερε ουσιαστικά από τους υπόλοιπους μαχαλάδες της πόλης. Για την εικόνα της συνοικίας ο Μ. Μόλχο αναφέρει : ‘’Οι Εβραίοι κατοικούσαν πάντα στους ίδιους δρόμους. Βρίσκονταν συγκεντρωμένοι σε δύο συνεχόμενους μαχαλάδες, όπου τα στενά και ανήλια σοκάκια παρέμεναν μοιραία παραμελημένα, χωρίς ιδιαίτερη φροντίδα. Η υγρασία και η δυσοσμία ήταν έντονες.’’[13] Το θρησκευτικό και κοινοτικό κέντρο της συνοικίας βρισκόταν στο κέντρο του ανατολικού τμήματός της. Περιελάμβανε μια συναγωγή με το όνομα ‘’Αραγωνία’’[14], ένα γυναικείο λουτρό, μια βιβλιοθήκη και ένα σχολείο. Ακόμη, σε χώρο έξω απο την πόλη, στην περιοχή Ντόπλιτσα υπήρχε εβραϊκό νεκροταφείο[15].
πηγές εικόνων
αρχείο ΕΛΙΑ
αρχείο Π. Τσολάκη
Λ. Παπάζογλου (επιμ. Γ. Γκολομπίας / Κ. Αντωνιάδης) , Φωτογραφικά πορτραίτα από την Καστοριά και την περιοχή της την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, Θεσ/νίκη, 2005
panoramio.com
en.wikipedia.org (public domain)
προσωπικό αρχείο
[1] Β. Δημητριάδης, Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατα τον Εβλιγιά Τσελεμπή, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσ/νικη, 1973, σ. 169
[2] ο.π, σ. 164
[3] ο.π, σ. 169, 170
[4] Π. Τσολάκης, Η αρχιτεκτονική της παλιάς Καστοριάς, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2009, σ. 78
[5] Π. Τσαμίσης, Η Καστοριά και τα μνημεία της, τύποις Αλευρόπουλου, Αθήνα, 1949, σ.
[8] Π. Τσολάκης, Η αρχιτεκτονική της παλιάς Καστοριάς, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2009, σ. 78
[9] Π. Τσαμίσης, Η Καστοριά και τα μνημεία της, τύποις Αλευρόπουλου, Αθήνα, 1949, σ. 176
[10] Π. Τσολάκης, Η αρχιτεκτονική της παλιάς Καστοριάς, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2009, σ. 76
[11] Θ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη...Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σ. 36
[12] Π. Τσολάκης, Η Εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, εκδ. Δεδούση, Θεσ/νίκη, 1994, σ. 12-14
[14] Τα πρώτα χρόνια λειτουργούσαν τέσσερις συναγωγές, τρεις απο τις οποίες κάηκαν.
[15] Π. Τσολάκης, Η Εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, Δεδούση, Θεσ/νίκη, 1994, σ. 19
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σχόλια με υβριστικό ή προσβλητικό περιεχόμενο δεν θα δημοσιεύονται