Τρίτη 26 Οκτωβρίου 2010

Οι βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες της πόλης

    Η Καστοριά αποτελεί μια από τις πιο αξιόλογες πόλεις του ελληνικού χώρου για τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της, εκ των οποίων κυρίαρχο ρόλο καταλαμβάνουν οι 61 σωζόμενες εκκλησίες. Όλες έχουν κηρυχθεί διατηρητέες από το 1924 έως το 1991 με κατά καιρούς Προεδρικά Διατάγματα ή Υπουργικές Αποφάσεις, ως ιστορικά μνημεία[1]. Σήμερα, στέκουν ολόρθες θυμίζοντας την εικόνα της πόλης στην Βυζαντινή και Τουρκοκρατούμενη Εποχή, και δηλώνοντας με τον πιο απερίφραστο τρόπο το πλούσιο θρησκευτικό και πολιτιστικό υπόβαθρο της πόλης.


Η Παναγία Κουμπελίδικη (10ος αι.)

Οι Αγ. Ανάργυροι (11ος αι.)

  
  Βυζαντινή Εποχή
     Αρχικά, για τη θέση της μητρόπολης κατά τη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις. Η ύπαρξη επισκοπικού θρόνου στον ναό του Αγ. Στεφάνου (που αποτελεί την παλαιότερη σωζόμενη εκκλησία σήμερα) θεωρήθηκε ως ένδειξη ή ακόμη και απόδειξη ότι λειτουργούσε ως μητρόπολη. Ο αρχιμανδρίτης Γ. Χρηστίδης υποστήριξε την χωροθέτηση της βυζαντινής μητρόπολης στον λόφο του Ξενία, στο υψηλότερο σημείο της πόλης, λόγω ανακάλυψης θεμελίων ναού, κατά τη διάρκεια κατασκευής της δεξαμενής το 1927[2]Πράγματι, ήρθαν στο φως τα θεμέλια μικρής, τρίκλιτης βασιλικής, που όμως δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως μητρόπολη, όπως και ο ναός του Αγ. Στεφάνου, λόγω του μικρού μεγέθους της. Πιθανότερη θέση της βυζαντινής μητρόπολης αποτελεί αυτή του περίοπτου Κουρσούμ Τζαμιού (σήμερα δίπλα στο Ι.Κ.Α),  λόγω των ευρημάτων που ήρθαν στο φως. Η τοποθεσία αυτή μάλλον αποτελούσε χώρο λατρείας από την Αρχαία Εποχή, καθώς βρέθηκε τμήμα δωρικού κίονα. Όπως υποστηρίζει ο Ν. Μουτσόπουλος η παλαιοχριστιανική επιγραφή που βρέθηκε εδώ ανήκει στον πρωτοβυζαντινό ναό της Αγ. Παρασκευής, που αποτελούσε τη Μητρόπολη κατά τη Βυζαντινή Εποχή και στη θέση της ανεγέρθηκε το Κουρσούμ Τζαμί (που σώζεται έως σήμερα). Άλλωστε αποτελούσε πάγια τακτική η επανάχρηση οικοδομικού υλικού από παλαιότερα κτίσματα και η ανοικοδόμηση χώρων λατρείας στην ίδια θέση, για εξαγνισμό του μέρους[3].  
Αγ. Στέφανος.
Σχέδιο Α. Ορλάνδου
Κουμπελίδικη.
 Σχέδιο Α. Ορλάνδου
     Σήμερα διατηρούνται, από την βυζαντινή εποχή, 15 ακέραιες εκκλησίες, οι οποίες είναι του Αγίου Στεφάνου (9ος), του Ταξιάρχη Μητροπόλεως (10ος), της Παναγίας Κουμπελίδικης(10ος), των Αγίων Αναργύρων(11ος), το καθολικό της μονής Παναγίας Μαυριώτισσας (τέλος 11ου αι.), του Αγίου Νικολάου Κασνίτζη (β’ μισό 12ου), του Ταξιάρχη Γυμνασίου (β’ μισό 12ου), του Αγίου Αθανασίου Μουζάκη(14ος), του Αγίου Νικολάου Πετρίτη (14ος), του Αγίου Νικολάου Δραγωτά (14ος), του Αγίου Νικολάου Τζώτζα (14ος), του Αγίου Νικολάου Μαυριωτίσσης (14ος), του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου (14ος), της Παναγίας Φανερωμένης (14ος) και οι Άγιοι Τρεις (14ος). Ακόμη, σε μερικές μεταγενέστερες εκκλησίες, όπως ο Αγ. Γεώργιος Πολιτείας, ο Αγ. Δημήτριος Οικονόμου και ο Αγ. Νικόλαος Κυρίτζη, διατηρούνται τμήματα και διάκοσμος από τη Βυζαντινή Εποχή.
    Γενικό χαρακτηριστικό των ναών της Καστοριάς είναι η μικρή κλίμακα. Επικρατούν τρεις τύποι ναών, η τρίκλιτη βασιλική, οι μονόχωροι με νάρθηκα και οι τρίκογχοι (μοναδικό παράδειγμα αποτελεί ο ναός της Παναγίας της Κουμπελίδικης). Κύριο στοιχείο των τρίκλιτων βασιλικών είναι ο τονισμός του μεσαίου κλίτους με την έντονη υπερύψωση του φωταγωγού, στον οποίο ανοίγονται μονόλοβα και λίγα δίλοβα παράθυρα (η διαμόρφωση αυτή, σε συνδυασμό με το μικρό μήκος των ναών δίνει την εντύπωση του ορθογωνικού τρούλου).[4]
Ο Ταξιάρχης Μητροπόλεως (10ος αι.)
    Η τοιχοδομή είναι ισόδομη και μάλλον ακανόνιστη. Χρησιμοποιούνται λίθοι στο φυσικό τους σχήμα ή αποστρογγυλεμένοι στις γωνίες, που περιβάλλονται από παχύ κεραμικό κονίαμα (κουρασάνι). Οι μικρότεροι από αυτούς συμπληρώνονται, όχι σπάνια και ανάλογα με το σχήμα που έχουν, με πλίνθους τοποθετημένους οριζόντια ή κάθετα. Για την ποικιλία του συνόλου και την δημιουργία κάποιας ζωγραφικότητας, ανάμεσα από τους οριζόντια στρωμένους λίθους μεσολαβούν πλίνθοι σε διάφορα σχήματα, με διακοσμητικό και μόνο χαρακτήρα. Το σύστημα αυτό δομής γίνεται ακόμα γραφικότερο με την εναλλαγή των ποικίλων χρωμάτων των λίθων, του άφθονου κεραμικού κονιάματος, των πλίνθων σε διάφορες ελαφριές αποχρώσεις του κόκκινου κεραμιδί και των πλούσιων κεραμικών κοσμημάτων.[5] 
    Όπως φαίνεται από την κατανομή των εκκλησιών, οι πρώιμοι βυζαντινοί ναοί, εκτός από την Παναγία Φανερωμένη, βρίσκονται όλοι σε δύο κύριους πυρήνες. Ο πρώτος καταλαμβάνει την περιοχή της αγοράς, στη θέση της μεταγενέστερης Μητρόπολης και της σημερινής πλατείας Ομονοίας, και ο δεύτερος την περιοχή μεταξύ Ελεούσας και Γκραντίτσας στα ΒΑ της πόλης. Το παραπάνω μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι σε εκείνες τις περιοχές ήταν οι πυκνότεροι οικιστικοί πυρήνες της εκτός του κάστρου  βυζαντινής πόλης. Οι μεταγενέστερες μεταβυζαντινές εκκλησίες βρίσκονται διάσπαρτες, που σημαίνει ότι στην συνέχεια πύκνωσε ολόκληρος ο ιστορικός χώρος της πόλης, από τον ισθμό της χερσονήσου μέχρι τις απότομες πλαγιές του βουνού.
     Εκτός, τις εκκλησίες γνωρίζουμε ότι λειτουργούσαν μερικές μονές στον ιστό της πόλης. Ως καθολικά μονών αναφέρονται η Παναγία Φανερωμένη, ο Αγ. Γεώργιος Βουνού και η Παναγία Μουζεβίκη (Αγ. Μηνάς)[6]. Ακόμη, το σωζόμενο καθολικό της μονής Παναγίας Μαυριώτισσας στο ΝΑ άκρο της χερσονήσου της λίμνης που χρονολογείται στο τέλος του 11ου αι. φαίνεται πως έπαιζε σημαντικό ρόλο στην πνευματική ζωή της πόλης κατά την βυζαντινή περίοδο.

Μετάβυζαντινή Εποχή
Ο Άγιος Γεώργιος Πολιτείας (16ος αι.)
     Η παράδοση της ανέγερσης εκκλησιών στην πόλη, που υπήρχε από τα βυζαντινά χρόνια, συνεχίστηκε και στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. 
Κατά τον 15ο αιώνα κτίστηκαν  ο Άγιος Νικόλαος αρχόντισσας Θεολογίνας, η Παναγία Ρασιώτισσα, ο Άγιος Σπυρίδων Ελεούσας, η Παναγία Αγίων Αναργύρων, ο Άγιος Νικόλαος μοναχής Ευπραξίας, ο Άγιος Αλύπιος Ελεούσας και ο Άγιος Δημήτριος Οικονόμου. Κατά τον 16ο αιώνα ο Άγιος Νικόλαος Καραβιδά, η Παναγία Μητροπόλεως, ο Άγιος Γεώργιος Πολιτείας, ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, η Παναγία Ελεούσα, οι Άγιοι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος, οι Άγιοι Ανάργυροι Γυμνασίου, ο Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Μαυριωτίσσης και ο Άγιος Νικόλαος Μαγαλειού. Το 17ο αιώνα ανεγέρθηκαν ο Άγιος Μηνάς, ο Άγιος Ανδρέας Ρουσούλη, η Παναγία Τσιατσαπά, ο Άγιος Νικόλαος και Χαράλαμπος, η Παναγία Οικονόμου και ο Ταξιάρχης Άγιος Λουκάς. Το 18ο αιώνα ο Άγιος Νικόλαος Κυρίτζη, ο Άγιος Δημήτριος Ελεούσας, ο Άγιος Νικόλαος Καρύδη, η Παναγία Εβραϊδος, ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, η Μεταμόρφωση του Σωτήρος, η Αγία Κυριακή και ο Άγιος Αλύπιος Οικονόμου. 
Ο μητροπολιτικός ναός Κοιμ. Θεοτόκου (19ος αι.)
Τέλος, κατά τον 19ο αιώνα κτίστηκαν η Μητρόπολη, η Αγία Παρασκευή, οι Άγιοι Ανάργυροι Καρύδη, ο Άγιος Θωμάς, οι Άγιοι Δώδεκα Απόστολοι, ο Άγιος Γεώργιος, ο Άγιος Παντελεήμων, ο Άγιος Δημήτριος, οι Άγιοι Θεόδωροι, ο Άγιος Αθανάσιος, η Αγία Παρασκευή Οικονόμου, ο Άγιος Λουκάς και ο Άγιος Νικόλαος άρχοντα Θωμάνου.   
   Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας οι ναοί δεν ξεχώριζαν ιδιαίτερα από τις γειτονικές κατοικίες. Εκτός από μικρές διαστάσεις και τη φτωχική εξωτερική διακόσμηση, παρουσιάζουν μια τάση ενσωμάτωσης στο υπόλοιπο κτιριακό περιβάλλον της πόλης.[7] Συναντώνται επίσης στοιχεία κοινά στους ναούς της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας, όπως η απομόνωση από το εξωτερικό περιβάλλον , που επιτυγχάνεται με τον περιορισμό του μεγέθους και τον αριθμό των ανοιγμάτων, η χαμηλή είσοδος και η ταπείνωση του δαπέδου από την στάθμη του εξωτερικού εδάφους.[8] Ναοί με χαμηλότερη είσοδο σώζονται σήμερα στην Καστοριά, οι Άγιοι Τρεις και οι μεταγενέστεροι του Ιωάννη Θεολόγου στην παραλία και του Ταξιάρχη στη συνοικία Απόζαρι. Σκοπός των κτητόρων τους ήταν ίσως να αποφευχθεί η πρόκληση του θρησκευτικού των μουσουλμάνων κατακτητών, αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί και το γεγονός ότι οι ναοί αυτοί ήταν στην πλειοψηφία τους προσφορές ιδιωτών με συγκεκριμένες οικονομικές δυνατότητες. Με αυτό το δεδομένο και τη σκέψη ότι οι ναοί λειτουργούσαν ως ιδιωτικοί, κάτι που δεν είναι εξακριβωμένο, αλλά φαίνεται πιθανό και επιβεβαιώνεται και από τη σημερινή πραγματικότητα της πόλης, είναι φυσικό να ήταν προσαρμοσμένοι όχι μόνο στο οικονομικό επίπεδο αλλά και στις ανάγκες των κτητόρων  τους.[9]   
Η Παναγία Μουζεβίκη
(Άγιος Μηνάς) (17ος αι.)
    Παρατηρώντας κανείς τον χάρτη διαπιστώνει ότι οι μεταβυζαντινοί ναοί συγκεντρώνονται κυρίως σε δύο συνοικίες της περιοχής Απόζαρι, του Αγίου Λουκά και του Αγίου Παντελεήμονα, και στην συνοικία της Παναγίας Ελεούσας, πράγμα που οδηγεί στην υπόθεση ότι σε εκείνα τα σημεία δημιουργήθηκαν οι πυκνότεροι οικιστικοί πυρήνες των χριστιανών, ύστερα από την εκδίωξη τους από το κάστρο, όπου εγκαταστάθηκαν οι Τούρκοι. Γεγονός πάντως αποτελεί η κατασκευή εκκλησιών και εντός του κάστρου, στην συνοικία Οικονόμου, στην περιοχή της αγοράς.
    Τέλος, για αποφυγή παρερμηνείας ως προς τον αριθμό των εκκλησιών, μέσα στον πολεοδομικό ιστό υπάρχουν σήμερα 56 βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί, ενώ άλλοι 5 βρίσκονται στη χερσόνησο που εισχωρεί στη λίμνη. Οι σύγχρονοι ναοί μαζί με τα παρεκκλήσια ολοκληρώνουν το συνολικό αριθμό των ναών της πόλης, που ανέρχεται στους 72.


πηγές εικόνων
Α. Ορλάνδος, Τα βυζαντινά μνημεία της Καστοριάς, Αρχείον Βυζαντινών Μνημείων Ελλάδος, τ. Δ', 1938
panoramio.com


[1]  listedmonuments.culture.gr
[2]  Γ. Χρηστίδης, Αι εκκλησίαι της Καστοριάς, Γρηγόριος Παλαμάς 6 (1922), σ. 390, 391
[3] Ν. Μουτσόπουλος, Καστοριά. Ιστορία-Μνημεία-Λαογραφία, από την ίδρυση μέχρι τον 10ο μ.Χ αι., Επιστημονική Επετηρίδα Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ 6 (1973-74), Θεσ/νίκη, σ. 407, 408
[4] Ε. Δρακοπούλου, Η πολη της Καστοριάς τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή Εποχή (12ος – 16ος αι.), Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρία, Αθήνα, 1997, σ. 22 - 24
[5]  Σ. Πελεκανίδης, Καστοριά, ψηφιδωτά, τοιχογραφίες, Μέλισσα, Αθήνα, 1984, σ. 5,6 
[5]  Π. Τσολάκης, Η αρχιτεκτονική της παλιάς Καστοριάς, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2009, σ.
[7] Χ. Μπούρας, Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα μετά την Άλωση, Αρχιτεκτονικά Θέματα 3, 1969, σ. 171
[8]  ό.π. σ. 172
[9] Ε. Δρακοπούλου, Η πολη της Καστοριάς τη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Εποχή (12ος – 16ος αι.), Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρία, Αθήνα, 1997, σ. 23 

10 σχόλια:

  1. Συγχαρητήρια για το άρθρο σας, συνεχίστε την πολύ καλή δουλειά που κάνετε, το blog είναι το καλύτερο στο είδος του και εκτός Καστοριάς. Μόνο δυο μικρές παρατηρήσιες. Η πρώτη αφορά την δεύτερη φωτογραφία που δείχνει την βυζαντινή εκκλησία των Αγ. Αναργύρων αντι του Αγ. Στεφάνου. Η δεύτερη αφορά των αριθμό των ναών. Είναι η πρώτη φορά που βλέπω οπουδήποτε να αναφέρεται σωστά ότι οι βυζαντινοί & μεταβυζαντινοί ναοί που υπάρχουν είναι 61 και όχι όπως συνήθως γράφεται 75, 80 ή δεν ξέρω γω πόσοι. Η παρατήρηση έχει να κάνει με τον αριθμό των σύγχρονων ναών που γνωρίζω ότι είναι 8 και όχι 10.
    Ευχαριστώ

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Πολύ εύστοχη η παρατήρησή σας. Παρασύρθηκα αφ ενος γιατί οι δύο ναοί είναι σχεδόν πανομοιότυποι, όπως βλέπετε και απο το σχέδιο όψης παρακάτω, αφ ετέρου γιατί έχουν την ίδια περίπου θέα απο πίσω (την περιοχή της Χλόης) μιας και βρίσκονται σε κοντινά σημεία. Είναι ωραίο να κάνουν οι αναγνώστες παρατηρήσεις ώστε να διορθώνονται τα λάθη και οι ελλείψεις του blog.

    Όσον αφορά τον αριθμό των σύχρονων εκκλησιών και παρεκκλησιών νομίζω κάνετε λάθος καθώς εγώ τα βγάζω τουλάχιστον 11, χωρίς μάλιστα να βάλω και τα παρεκκλήσια που βρίσκονται μέσα στη Μητρόπολη ή άλλη μεγάλη εκκλησία. Συγκεκριμένα είναι:
    Αγ. Πάντες (Νταηλάκι)
    Στρατιωτικό Παρεκκλήσι (Νταηλάκι)
    Αγ. Λάζαρος Γηροκομείου
    Αγ. Στέφανος Τελωνείου (Ερυθρός Σταυρός)
    Παρεκκλήσι Μεραρχίας (Καλλιθέα)
    Αγ. Κων/νος & Ελένη (Καλλιθέα)
    Αγ. Νικάνορας (Χλόη)
    Αγ. Βαρβάρα (3ο Γυμνάσιο)
    Προφ. Ηλίας (Βουνό)
    Αγ. Αθανάσιος (Βουνό)
    Αγ. Παντελεήμονας (Νοσοκομείο)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Ευχαριστώ πολύ για την ανταπόκριση σε σχόλιο μου.
    Ομολογώ ότι δεν θα μετρούσα ποτέ τα τρία παρεκκλήσια (Στρατιωτικό, Μεραρχίας, Νοσοκομείου).
    Μια που μετρούσα, αυτή στον Ερυθρό Σταυρό την ήξερα ως Αγ. Πέτρο και Παύλο, ευχαριστώ και για αυτήν την διευκρίνηση.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Ζητώ συγνώμη για το δεύτερο σε σειρά σχόλια, υπάρχει διαθέσιμο e-mail ώστε να ζητήσω τα φώτα σας, επάνω σε άλλα άρθρα που έχετε δημοσιεύσει και να μην καταναλώνω πολύτιμο χώρο στα σχόλια του blog

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Δεν υπάρχει θέμα χώρου στα σχόλια...μπορεί να κάνει ο καθένας όσα θέλει όταν κάτι θέλει να ρωτήσει ή να επισημάνει..το mail επικοινωνίας είναι istorikakastorias@hotmail.com

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. δικό μου λάθος, Πέτρου και Παύλου λέγεται ο ναός στον Ερυθρό Σταυρό

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. υπαρχει εκκλησια Αγια ευθυμια στο νομό Καστοριάς?

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. Εννοείτε την Αγία Ευφημία που γιορτάζει αυτές τις μέρες? Δεν έχουμε ακούσει για τέτοιο ναό στον νομό Καστοριάς. Μπορεί να μην υπάρχει. Πάντως αν υπάρχει θα είναι κάποιο εξωκλήσι σε κάποιον οικισμό.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  9. Δεν υπάρχει σίγουρα μέσα στην πόλη, ούτε υπάρχει κύριος ενοριακός ναός με αυτό το όνομα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  10. Για την Αγία Ευθυμία έμαθα απο κάποιο συγγενή οτι υπήρχε καπου κοντά στο Αργος Ορεστικό και ίσως να κάηκε πριν πολλά χρόνια αλλά δεν γνωρίζει την ακριβή τοποθεσία.
    Τώρα μπορεί να υπάρχουν γκρεμίσματα και το δαπεδο.
    το ιδα σε όνειρο και πως άναβα μεγάλη λαμπάδα.
    Ισως κάποιος φίλος σε μεγάλη ηλικία να μπορεί να γνωρίζει κάτι.
    Ευχαριστώ

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Σχόλια με υβριστικό ή προσβλητικό περιεχόμενο δεν θα δημοσιεύονται

Back to Top