Το αρχαίο Κέλετρον

Χάρτης αρχαίας Άνω Μακεδονίας

     Η ύπαρξη πρώιμων οικισμών της Νεολιθικής Εποχής και της Χαλκοκρατίας (Αυγή, Δισπηλιό, οχυρώσεις σε Ψαλίδα και λόφο Αγ. Αθανασίου) δηλώνουν σαφώς την ύπαρξη των ντόπιων Προελλήνων (Πελασγών)  στην περιοχή, που συγχωνεύτηκαν με αιολικά και δωρικά φύλα τα οποία κατέκλησαν την περιοχή την 2η χιλιετία π.Χ και δημιούργησαν το Μακεδονικό έθνος υπό τη δυναστεία των Αργεαδών. Έτσι, η αρχαία Ορεστίδα, όπως ονομαζόταν η περιοχή, αποτέλεσε κοιτίδα του Μακεδονικού Κράτους, αποτελώντας συνάμα τμήμα της Άνω Μακεδονίας μαζί με τις περιοχές της Λυγκήστιδας, της Ελιμειώτιδας και της Εορδαίας[1]^. Τα όρια της περιελάμβαναν τον άνω ρου του Αλιάκμονα ποταμού, τις λεκάνες της Καστοριάς και των Πρεσπών και την περιοχή της μεταγενέστερης Ανασέλιτσας (επαρχία Βοϊου). Ως πόλεις της Ορεστίδας αναφέρονται το Άργος Ορεστικό, το Κέλετρο , η Διοκλητιανούπολη, η Βάττυνα και μια ακόμα πόλη που βρισκόταν στο νησάκι του Αγ. Αχιλλείου, στη λίμνη Μικ. Πρέσπα και μάλλον ονομαζόταν Λύκη[2]^.

     Το όνομα Ορεστίδα προήλθε κατά την παράδοση από τον Ορέστη, γιο του Αγαμέμνονα που κατέφυγε στην περιοχή, αλλά πιθανότερο να έχει ως ρίζα τη λέξη όρος (Ορεστίδα = ορεινή χώρα). Η λέξη Κέλετρο σύμφωνα με απόψεις επιστημόνων προέρχεται είτε από τη λέξη Ηλέκτρα, την αδερφή του Ορέστη, είτε από το ρήμα κηλώ που σημαίνει θέλγω (Κέλετρο = θέλγητρο), είτε από το ρήμα κέλλω (κήκηθρον > κάλαθρον > κέλετρον = καλάθι, είδος εργαλείου ψαρικής).

Αναπαράσταση του μεγαλιθικού οχυρού του Δισπηλιού από τον Ν. Μουτσόπουλο, που υποστηρίζει πως αποτελεί ταυτόχρονα το πόλισμα του Κελέτρου 

     Η μοναδική ιστορική αναφορά στο Κέλετρο ανήκει στον Τίτο Λίβιο που περιγράφει την πορεία του Ρωμαίου ύπατου Σουλπίκιου κατα τον 2^ο Μακεδονικό Πόλεμο (200 – 196 π.Χ). Αναφέρει: ‘’Μια λίμνη περιτριγυρίζει τα τείχη του Κελέτρου. Μια στενή λουρίδα γης προσφέρει τη μοναδική δίοδο από την ξηρά. Στην αρχή οι αυτόχθονες έχοντας εμπιστοσύνη στην οχυρότητα της θέσεώς τους, αφού έκλεισαν τις πύλες αρνήθηκαν να παραδοθούν. Όταν όμως αντίκρισαν τα λάβαρα των ρωμαϊκών λεγεώνων και την εμπροσθοφυλακή, αφού έλαβε θέση μάχης, να προχωρεί προς τις πύλες και τον ισθμό γεμάτο με εχθρικά στρατεύματα, πανικόβλητοι έσπευσαν να παραδοθούν πριν αρχίσουν να πολεμούν’’.[3] Οι περισσότεροι ερευνητές του θέματος (Pouqueville[4], Μ. Δήμιτσας[5], Th. Desdevises-du-Dezeort[6], Hammond[7], Φ. Παπάζογλου) τοποθετούν τη θέση που περιγράφει το χωρίο του Τίτου Λίβιου στην σημερινή θέση της Καστοριάς. Αμφιβολίες εκφράζει ο Ν. Μουτσόπουλος[8] σε πρόσφατη δημοσίευσή του τοποθετώντας το στη θέση ‘’Νησί’’ του Δισπηλιού δίπλα στον Λιμναίο Οικισμό, όπου σώζονται κατάλοιπα αρχαίου τοίχους. Ο Μουτσόπουλος υποστηρίζει πως το μεγαλιθικό τείχος του Δισπηλιού (πίσω από την εκκλησία της Ανάληψης σήμερα) αποτελούσε αμυντική προστασία ενός οχυρού, κτισμένου σε νησίδα της λίμνης, η οποία σήμερα έχει εξαφανιστεί. Όμως τα περιορισμένα ευρήματα προϊστορικής και αρχαίας εποχής από την πόλη της Καστοριάς  στηρίζουν την άποψη ύπαρξης οικισμού πριν τα βυζαντινά χρόνια, που πιθανότατα είναι το Κέλετρον. Το αρχαίο Κέλετρο εικάζεται ότι ιδρύθηκε περί τα τέλη του 5ου αι. π.Χ κατά τη βασιλεία του Αρχέλαου Α' (413-399 π.Χ). Όμως, υπάρχουν και προγενέστερα ευρήματα στο εγγύς περιβάλλον της σημερινής πόλης, που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι προϋπήρχε οικισμός εδώ.

Οχυρωματικός πύργος στην Ψαλίδα

     Στον λόφο του Αγ. Αθανασίου, στη χερσόνησο της λίμνης έχουν βρεθεί σε δύο σημεία κατάλοιπα οχυρώσεων και κατοικιών μάλλον από την εποχή της Χαλκοκρατίας (3500-1700 π.Χ), οι οποίες σχεδόν εξαφανίστηκαν τον 20ο αι. λόγω της προκλητικής εγκατάλειψης από τις αρμόδιες αρχές και της ανοικοδόμησης σύγχρονων κτισμάτων. Στο βουνό Βίγλα ή Ψαλίδα δυτικά της σημερινής πόλης ανακαλύφθηκαν επίσης οχυρώσεις με κυκλικές, πεταλόμορφες και τετράγωνες διατάξεις σε τρεις θέσεις της απότομης ράχης, οι οποίες, όπως επισήμανε ο αρχαιολόγος Α. Κεραμόπουλος είναι από τις παλαιότερες στον ελληνικό χώρο[9]. Βέβαια, όλα τα παραπάνω σύμφωνα με την μέχρι πρότινος βιβλιογραφία, καθώς πρόσφατες πρόχειρες έρευνες έδειξαν κάτι διαφορετικό όσον αφορά την χρονολόγησή τους. Πάντως, οι ανακαλύψεις αυτές δείχνουν την ύπαρξη πρώιμου οικισμού, πριν από το Κέλετρο, όπως και οι τάφοι της Εποχής του Σιδήρου, που ανάγονται από τον 8ο έως τον 6ο αι. π.Χ, και βρέθηκαν ασύλητοι ανάμεσα από την συνοικία Νταϊλάκη και τα Α.Τ.Ε.Ι της πόλης. Ακόμη, στην κορυφή της Ψαλίδας εντοπίστηκε το 1997 από τον αρχαιολόγο Χ. Τσούγγαρη βωμός του Διός (ίσως με το προσωνύμιο Ακραίος) και της Ήρας. Στα ευρήματα συγκαταλέγονται ανάγλυφα του Δία, της Ήρας και του Ερμή, νομίσματα, κεραμικά σπαράγματα, κοσμήματα και πήλινα ειδώλια, διαφόρων ιστορικών περιόδων από τον 3ο π.Χ έως τον 2ο μ.Χ αι[10]. Εντός του πολεοδομικού ιστού έχουν βρεθεί επίσης λιγοστά αρχαία ευρήματα. Σε αρχοντικό του Ντολτσό βρέθηκε εντοιχισμένη επιτύμβια στήλη της Κλασσικής Εποχής, η οποία βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Άργους Ορεστικού. Κατά τη θεμελίωση γειτονικής οικοδομής στο Κουρσούμ Τζαμί εντός της πόλης, ήρθε στο φως ρωμαϊκή επιγραφή και επαναχρησιμοποιούμενος εντοιχισμένος δωρικός κίονας, στον βυζαντινό ναό των Ταξιαρχών Μητροπόλεως υπάρχουν εντοιχισμένα παλαιοχριστιανικά κιονόκρανα, στην Παναγία Κουμπελίδικη βρέθηκε χάλκινο δαχτυλίδι της Παλαιοχριστιανικής Εποχής, ενώ δίπλα στο σημερινό Δημαρχείο της πόλης εντοπίστηκε ρωμαϊκό νόμισμα. Τέλος, στη χερσόνησο της λίμνης αρχαία ίχνη εμφανίζονται ακόμη στα ερείπια της βασιλικής του Αγίου Ζαχαρία και τη θέση Μαγαζιά[11].

Ευρήματα στην Καστοριά που ανάγονται πριν από την ίδρυσή της τον 6ο αι.

     Όσον αφορά τη μορφή του Κελέτρου μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε από τα λιγοστά ευρήματα που ήρθαν στο φως. Το μικρό αυτό πόλισμα της Ορεστίδας κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους και συνέχισε να υπάρχει μέχρι την καταστροφή του από τις επιδρομές των Γότθων. Πιθανότατα η θέση του αρχαίου τείχους ήταν στον λαιμό της χερσονήσου, όπως και μεταγενέστερα. Ανάμεσα στην οχύρωση και τα κτίσματα που μάλλον βρίσκονταν αρκετά ψηλά στον βραχώδη λόφο του Αγ. Αθανασίου πρέπει να υπήρχαν κτήματα που καλλιεργούσαν οι κάτοικοι και προστατεύονταν σε περίπτωση πολιορκίας. Από τα ευρήματα συμπεραίνουμε ακόμη την ύπαρξη περίοπτου παγανιστικού ναού στην θέση Τζαμί, δωρικού ρυθμού, που καταστράφηκε από την ανέγερση στο ίδιο σημείο του πρωτοβυζαντινού ναού της Αγ. Παρασκευής και του Τζαμιού. Άλλωστε αποτελούσε πάγια τακτική η επανάχρηση οικοδομικού υλικού από παλαιότερα κτίσματα και η ανοικοδόμηση χώρων λατρείας στην ίδια θέση, για εξαγνισμό του μέρους[12]. 

πηγές εικόνων
Ν. Μουτσόπουλος, Καστοριά. Ιστορία – Μνημεία – Λαογραφία, από την ίδρυση μέχρι τον 10^ο μ.Χ αι., Επιστημονική Επετηρίδα Πολυτεχνικής Σχολής 1973-74, Θεσ/νίκη
προσωπικό αρχείο

---

[1]  Μ. Δήμιτσας, Αρχαία γεωγραφία της Μακεδονίας, μέρος Β’ Τοπογραφία, Αθήναι, 1870, σ. 81

[2]  Ν. Μουτσόπουλος, «Καστοριά. Ιστορία – Μνημεία – Λαογραφία, από την ίδρυση μέχρι τον 10^ο μ.Χ αι.», Επιστημονική Επετηρίδα Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ 6 (1973-74), Θεσ/νίκη, σ. 330 - 331

[3]  Titus Livius, βιβ. IX, κεφ. XXXI, Loeb classical library, σ. 116

[4]  F. C. H. L . Pouqueville, Voyage dans la Grece, τ. ΙI , Paris, 1820, σ. 350.

[5] Μ. Δήμιτσας, Αρχαία γεωγραφία της Μακεδονίας, μέρος Β’ Τοπογραφία, Αθήνα, 1870, σ. 84, 85 και Μ. Δήμιτσας, Η μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις, Αθήναι, 1896, σ. 229

[6]  Τh. Desdevises-du-Desert , Geographie ancienne de la Macedoine, Paris 1862, σ.32,39,40

[7] N.G.L. Hammond, A History oF Macedonia, τ. l, Oxford, 1972, σ. 110-114

[8]  Ν. Μουτσόπουλος, «Oppidum Celetrum: Ο λιμναίος οικισμός του Δισπηλιού Καστοριάς», Μακεδονικά 31 (1997-98), ΕΜΣ, σ. 8

[9]   Ν. Μουτσόπουλος, «Καστοριά. Ιστορία – Μνημεία – Λαογραφία, από την ίδρυση μέχρι τον 10^ο μ.Χ αι.», Επιστημονική Επετηρίδα Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ 6 (1973-74), Θεσ/νίκη, σ. 374 - 407

[10]  Π.Τσαμίσης, Η Καστοριά και τα μνημεία της, τύποις Αλευρόπουλου, Αθήνα, 1949, σ. 
[11]  X. Τσούγγαρης, Αρχαιολογικόν Δελτίον 52 Β3(1997), σ. 27, 614

[12]  Ν. Μουτσόπουλος, «Καστοριά. Ιστορία – Μνημεία – Λαογραφία, από την ίδρυση μέχρι τον 10^ο μ.Χ αι.», Επιστημονική Επετηρίδα Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ 6 (1973-74), Θεσ/νίκη, σ. 407, 408