Η ίδρυση και το όνομα της Καστοριάς

Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός 
σε ψηφιδωτό

     Ο ιστορικός Προκόπιος χρονολογεί την ίδρυση της πόλης στα μέσα του 6^ου αιώνα από τον Ιουστινιανό δίπλα στην λίμνη Καστοριά. Πιθανότατα, αρχικώς το όνομά της ήταν Ιουστινιανούπολη, χάριν του ιδρυτή της, γεγονός που συνέβαινε αρκετά συχνά κατά τη Ρωμαϊκή και Βυζαντινή Εποχή (Κωνσταντινούπολη, Ανδριανούπολη, Μαξιμιανούπολη, Τραϊανούπολη, Νέα Ιουστινιανούπολη Κύπρου, Θεοδοσιούπολη). Οι ιστορικές συγκυρίες της εποχής επέβαλλαν τη δημιουργία ενός καλά οχυρωμένου οικισμού, που θα παρείχε τη σχετική ασφάλεια στους κατοίκους του. Στα τέλη  του 4ου  αι. κατέκλυσαν την βαλκανική χερσόνησο ορδές Βησιγότθων με προεξάρχοντα τον Αλάριχο, στα τέλη του 5ου αι. οι επιδρομές συνεχίστηκαν από τους Οστρογότθους (Μ. Θεϋδέριχος), ενώ στα τέλη του 6ου αι. (582-591 μ.Χ) παρατηρείται η πρώτη εμφάνιση των Σλάβων, συνασπισμένων με πληθυσμούς Αβάρων. Οι επιδρομείς λεηλάτησαν αρκετές πόλεις στο πέρασμά τους, σκορπώντας τον τρόμο και θέτοντας τέλος στην περίοδο ειρήνης της Ρωμαϊκής Εποχής (pax romana).
Αυτός εξάλλου ήταν και ο λόγος που οι ρωμαϊκές πόλεις ήταν χτισμένες σε πεδινές θέσεις και καταλάμβαναν μεγάλη έκταση, σε αντίθεση με τις άριστα οχυρωμένες και πυκνοδομημένες πόλεις-κάστρα του Βυζαντίου. Έτσι, όταν ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός παρατήρησε πως η ήδη κατεστραμμένη γειτονική Διοκλητιανούπολη (κοντά στο Άργος Ορεστικό) βρισκόταν σε επίπεδη τοποθεσία, επέλεξε την γειτονική οχυρή θέση του ισθμού της χερσονήσου της λίμνης. Ο Προκόπιος χαρακτηριστικά αναφέρει: ''πόλις δε ην επί Θεσσαλίας, Διοκλητιανούπολις όνομα, ευδαίμων μεν το παλαιόν γεγενημένη, προϊόντος δε του χρόνου βαρβάρων οι επιπεσόντων καταλυθείσα και οικητόρων έρημος γεγοννία επί μακρότατον λίμνη δε τις αυτή εν γειτόνων τυγχάνει ούσα η Καστοριά ωνόμασται και νήσος κατά μέσοντης λίμνης τοις ύδασι περιβέβληται... διο δη ο βασιλεύς ουτος τον Διοκλητιανουπόλεως υπεριδών χώρον ατε που διαφανως ευέφοδον όντα και πεπονθότα πολλω πρότερον απερ ερρήθη, πόλιν εν τη νήσω οχυρωτάτην εδείματο και το όνομα ως το εικός αφηκε τη πόλει''[1]. Σε αυτήν την τοποθεσία υπήρχαν προφανώς τα ερείπια του αρχαίου Κελέτρου που είχε δεχθεί τις επιδρομές Γότθων και είχε πιθανώς εγκαταλειφθεί ή είχε περιοριστεί αρκετά ο πληθυσμός του. Την πρώιμη Βυζαντινή Εποχή ήταν συνήθης πρακτική, στον ελλαδικό κυρίως χώρο, η εγκατάλειψη μιας παλιάς ρωμαϊκής πόλης και η μετεγκατάστασή της σε κάστρο σε φυσική οχυρή τοποθεσία για αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των επιδρομέων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η Νικόπολη που μετεγκαταστάθηκε στην  Πρέβεζα, η Αρέθουσα και η Ρεντίνα, η Χριστούπολις και η Καβάλα, η Πλωτινούπολις και το Διδυμότειχο, η Ηράκλεια Σιντική και το Σιδηρόκαστρο[2].

    Όσον αφορά την ονομασία της πόλης έχουν διατυπωθεί πολλές κατα καιρούς απόψεις. Σύμφωνα με τον Άμαντο η ονομασία Καστοριά, προέρχεται από τη λέξη castrum. Μάλιστα, υποστηρίζει πως η ονομασία Κέλετρο οφείλεται στην λάθος ανάγνωση από τα χειρόγραφα του ρωμαίου ιστορικού Τίτου Λίβιου και ενώ λεγόταν Castrum μετατράπηκε σε Celetrum (Κέλετρον)[3]. Την άποψη αυτή υιοθέτησε και ο καστοριανός ερευνητής Π. Τσαμίσης. Το Παρισινό Tακτικό του 8^ου αιώνα αναφέρει το όνομα Castra αναφερόμενο στην Καστοριά. Σε μεταγενέστερο ιστορικό κείμενο η πόλη γράφεται ως ‘’ Καϊστορία ‘’ , ενώ οι επίσημοι βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι αναφέρουν την λίμνη και την πόλη, από τον 11^ο αιώνα, ως Καστοριά. Ακόμη, υπάρχουν και μεσαιωνικά κείμενα που ονομάζουν την Καστοριά ‘’Κάστρον’’. Σε πολλά έγγραφα του 17^ου και 18^ου αιώνα και σε σημειώματα και ενθυμίσεις του 18^ου αιώνα βλέπουμε το όνομα Κάστρον αντί Καστοριά[4].

Το Κάστρο της Καστοριάς σε εικόνα του
Αγ. Νικολάου

  Εκτός της προέλευσης του ονόματος από τη λέξη κάστρο, εμφανίστηκαν και άλλες απόψεις. Παλαιότερα ο γερμανός καθηγητής Gelzer  είχε υποστηρίξει ότι το όνομα της Καστοριάς προέρχεται από το βουλγαρικό Kostur, θεωρία που δεν μπορεί να ισχύει εκ των πραγμάτων, γιατί το όνομα Καστοριά μνημονεύεται αρκετά πριν από την εμφάνιση των Σλάβων στην Μακεδονία[5]. Αντίθετη άποψη υποστηρίζει ο γλωσσολόγος Max Vasmer, ότι δηλαδή το όνομα Καστοριά προέρχεται από τον Κάστωρα, τον μυθικό Διόσκουρο, και όχι το Kostur[6]. Τέλος, επικρατεί σε μεγάλο βαθμό η άποψη ότι το όνομα της πόλης προέρχεται από τον κάστορα, το συμπαθές υδρόβιο τρωκτικό. Σήμερα βέβαια δεν ζουν στις όχθες της λίμνης κάστορες, δεν μπορούμε όμως να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο να ζούσαν στα παλιά χρόνια, όπως σήμερα ζει ένα άλλο υδρόβιο ζώο, η ενυδρίδα[7].    

---

[1] Προκόπιος Καισαρεύς, Περί των του Δεσπότου Ιουστινιανού κτισμάτων, Loeb classical library, τ. 4, σ. 273

[2] Ν. Μουτσόπουλος, Η πρώιμη Βυζαντινή και η Μεσοβυζαντινή πόλη, Αρχαιολογία & Τέχνες 64 (Σεπ 1997), σ. 43

[3]  Κ. Άμαντος, Οι σλάβοι εις την Ελλάδα, Αθήναι, 1930, σ. 210

[4] Ν. Μουτσόπουλος, Καστοριά. Ιστορία – Μνημεία – Λαογραφία, από την ίδρυση μέχρι τον 10^ο μ.Χ αι., Επιστημονική Επετηρίδα Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ 6 (1973-74), Θεσ/νίκη, σ. 411

[5] H. Gelzer, Vom heiligen Berge und aus Makedonien. Reisebilder aus den Athosklöstern und dem Insurrektionsgebiet, B.G. Teubner, Leipzig, 1904, σ. 231

[6] Μακεδονικά σημειώματα, περιοδ. Νέα εστία, έκτατο τεύχος, σελ. 70

[7] Ν. Μουτσόπουλος, Καστοριά. Ιστορία – Μνημεία – Λαογραφία, από την ίδρυση μέχρι τον 10^ο μ.Χ αι., Επιστημονική Επετηρίδα Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ 6 (1973-74), Θεσ/νίκη, σ. 413