Διοικητικά και πληθυσμιακά στοιχεία των οικισμών της Καστοριάς μετά την απελευθέρωση (μέρος 2ο): 1950 - 2015

Οι νεόδμητες κατοικίες στην Ιεροπηγή που στέγασαν
τους νέους οικιστές στα τέλη της δεκαετίας του '50

         Η κρατική μηχανή και οι κάτοικοι των οικισμών της περιοχής προσπάθησαν να επουλώσουν τα τραύματα των πολέμων ήδη από τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1950. Το 1951 ο Νομός Καστοριάς είχε πλεόν δύο δήμους και 71 κοινότητες, καθώς το 1946 ιδρύθηκε ο Δήμος Άργους Ορεστικού[1]. Ορισμένοι οικισμοί που καταστράφηκαν ολοσχερώς ανοικοδομούνται και πάλι στο ίδιο σημείο, όπως η Κλεισούρα, το Επταχώρι, η Αγία Κυριακή και η Αγία Άννα, ή μεταφέρονται σε κοντινή τοποθεσία, όπως το Νέο Κωσταράζι και η Νέα Κοτύλη. Ειδική περίπτωση αποτελούν τα μέχρι πρότινος πολυάνθρωπα χωριά Δενδροχώρι και Ιεροπηγή, των οποίων οι γηγενείς κάτοικοι μετακινήθηκαν στο σύνολό τους σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Στη θέση τους η ελληνική κυβέρνηση με το Νομοθετικό Διάταγμα «Περί επανεποικισμού παραμεθορίων περιοχών» εγκατέστησε νέους οικιστές το 1958, αρβανιτόβλαχους από περιοχές της Ηπείρου και της Θεσσαλίας[2]. Όμως, τα περισσότερα Γραμμοχώρια και οι οικισμοί του Βιτσίου και των Κορεστίων δεν θα μπορέσουν ποτέ να ανακτήσουν τους πληθυσμούς τους και σταδιακά θα πάψουν να προσμετρούνται στις απογραφές. Το 1961 ο Νομός Καστοριάς παρουσιάζει σχεδόν σταθερό πραγματικό πληθυσμό σε σχέση με την προηγούμενη καταμέτρηση και απογράφονται 47487 άτομα, τα οποία διαμένουν σε δύο δήμους και 61 κοινότητες. Ένα ιδιαίτερο φαινόμενο της απογραφής του 1961 είναι η εμφάνιση μερικών νέων συνοικισμών, που ξενίζουν τον αναγνώστη και εξαφανίστηκαν στην αμέσως επόμενη καταγραφή. Φυσικά, οι περί ου ο λόγος αναφερόμενες ονομασίες Αεροδρόμιο, Άμμος, Κασλάς, Κάτω Νεστόριο, Ριζό και Φούρκα δεν αποτέλεσαν ποτέ νέους οικισμούς, αλλά ήταν προάστια ή συνοικίες της Καστοριάς, του Άργους Ορεστικού, του Νεστορίου και του Βογατσικού. Για κάποιο απροσδιόριστο λόγο οι υπεύθυνοι εκείνης της απογραφής αποφάσισαν να τους καταγράψουν ξεχωριστά ως αυτόνομους.                 

Το κεφαλοχώρι Βογατσικό στο ΝΑ τμήμα του Νομού Καστοριάς
κατά τη δεκαετία του '50. Μεταπολεμικά, ο οικισμός ακολουθεί
μια σταθερά φθίνουσα πορεία με αποτέλεσμα στην τελευταία
απογραφή να έχει συρρικνωθεί πληθυσμιακά στο 1/5 περίπου
σε σχέση με το 1951.

          Η αδυναμία βιοπορισμού και το χαμηλό βιοτικό επίπεδο, ιδιαίτερα στους μικρούς αγροτικούς οικισμούς, θα συνεχιστεί για κάποια χρόνια. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 διογκώνεται ένα νέο κύμα μετανάστευσης μεταξύ των κατοίκων της περιοχής, που εκτός τις υπερατλαντικές χώρες προσανατολίζεται προς τη Δυτική Ευρώπη και κυρίως τη Γερμανία. Στην απογραφή του 1971, όπου αποτυπώνεται πλήρως αυτή η τάση, ο Νομός Καστοριάς παρουσιάζεται με 45711 οικιστές, που κατανέμονται σε δύο δήμους και 62 κοινότητες. Επιπρόσθετα, η εσωτερική μετανάστευση προς τα αστικά κέντρα, όπου μπορούσε να αναζητηθεί ευκολότερα εργασία, γίνεται ιδιαίτερα αισθητή. Το σύνολο σχεδόν των χωριών παρουσιάζει δημογραφική κάμψη, ενώ αντίθετα αυξάνονται οι κάτοικοι των τριών μεγαλύτερων κέντρων της εποχής, δηλαδή της Καστοριάς, του Άργους Ορεστικού και του Νεστορίου. Ιδιότυπη περίπτωση αποτελεί ο περιαστικός οικισμός Μανιάκοι, που είχε ανέκαθεν μικρό πληθυσμό, ενώ το 1971 εμφάνισε πολύ μεγάλη μεγέθυνση. Η εξήγηση βρίσκεται στο γεγονός ότι οι κάτοικοι των Γραμμοχωρίων Πευκόφυτο, Νέα Κοτύλη, Κυψέλη, Πεύκος και ιδιαίτερα αυτοί της Ζούζουλης[3], που υπέστη εκτεταμένες κατολισθήσεις το 1963, μετεγκαταστάθηκαν μαζικά στους Μανιάκους δημιουργώντας νέες συνοικίες.           

Πολλοί νέοι της περιοχής μαθήτευαν και εντάσσονταν
από μικρή ηλικία  στο γουνοποιητικό επάγγελμα 
στις δεκαετίες του '70 και του '80

       Η βιοτεχνική παραγωγή των γουναρικών, τομέας που μεταπολεμικά προσέλκυσε το μεγαλύτερο ποσοστό του εργατικού δυναμικού της περιοχής, γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση στη δεκαετία του 1970 και το πρώτο μισό αυτής του 1980. Οι αγροτοκτηνοτρόφοι του νομού στην προσπάθειά τους να βελτιώσουν την οικονομική τους κατάσταση στράφηκαν μαζικά στη γουνοποιία και αρκετοί μετοίκησαν με τις οικογένειές τους στην Καστοριά και το Άργος Ορεστικό. Μετά το 1972 το δικαίωμα άσκησης του επαγγέλματος επεκτάθηκε εν μέσω έντονων διαμαρτυριών και στους οικισμούς της περιοχής, καθώς μέχρι τότε επιτρεπόταν μόνο στην πόλη της Καστοριάς και την κωμόπολη της Σιάτιστας[4]. Η οικονομική πρόοδος εκφράστηκε έμμεσα και στα αποτελέσματα των απογραφών με αύξηση του πληθυσμού. Η πόλη της Καστοριάς ξεπέρασε το 1981 τους 17000 κατοίκους, ο μεγαλύτερος αριθμός που έχει καταμετρηθεί διαχρονικά, καταγράφοντας αύξηση άνω του 10%. Αντίστοιχα, δημογραφική μεγέθυνση εμφάνισαν όλοι οι μεγάλοι οικισμοί: το Άργος Ορεστικό προσέγγισε τους 6000 κατοίκους, η Μεσοποταμία τους 1500 και το Μαυροχώρι τους 1300. Οι Μανιάκοι δε παρουσίασαν τη μεγαλύτερη αύξηση πληθυσμού που παρουσιάστηκε ποτέ (περίπου 330%) για το λόγο που αναφέρθηκε παραπάνω και εδραιώθηκαν ως ο τρίτος μεγαλύτερος οικισμός της περιοχής. Αντίθετα, τα παλιά ορεινά και ημιορεινά κεφαλοχώρια, όπως το Βογατσικό, ο Γέρμας, η Κλεισούρα, το Νεστόριο και το Επταχώρι δεν ακολούθησαν αυτή την αύξηση, αλλά συνέχισαν τη φθίνουσα πορεία τους. Γενικά, η αύξηση πληθυσμού σε αυτή τη χρονική περίοδο αφορούσε κυρίως τους πεδινούς οικισμούς γύρω από το αστικό κέντρο, ενώ τα ορεινά του Νομού παρουσίασαν στασιμότητα ή μείωση. Στο Νομό Καστοριάς το 1981 απογράφηκαν 53169 άτομα (αύξηση πάνω από 16% σε σχέση με το 1971), τα οποία κατανέμονταν σε δύο δήμους και 62 κοινότητες. Επίσης, το 1981 έκαναν την εμφάνισή τους στην απογραφή τρεις νέοι οικισμοί με διαφορετικά χαρακτηριστικά: η Κρεπενή (περιαστικός μη συνεκτικός οικισμός με μονοκατοικίες στη θέση ομώνυμου οικισμού της Οθωμανοκρατίας), η Νέα Λεύκη (περιαστικός οικισμός που προήλθε από μετεγκατάσταση κατοίκων της Λεύκης και λειτουργεί ως συνοικία των Μανιάκων) και ο Νέος Οικισμός Κορεστίων (ορεινός οικισμός που δημιουργήθηκε με κεντρικό κρατικό σχεδιασμό ώστε να αποτραπούν οι πληθυσμιακές διαρροές από τα παλιά εγκαταλελειμμένα χωριά των Κορεστίων). Διοικητικά, οι σημαντικότερες μεταβολές που συντελέστηκαν το διάστημα αυτό είναι η ενσωμάτωση το 1974 τεσσάρων κοινοτήτων της Επαρχίας Βοΐου του Νομού Κοζάνης[5], που αποτελούνταν από τους οικισμούς Βέλος, Διαλεκτό, Νόστιμο, Ανθηρό, Σπήλιος, Κερασώνα και Αγ. Ηλίας[6], όπως και η σύσταση της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας το 1987, στην οποία εντάχθηκε η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Καστοριάς[7].
                Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 έκανε την εμφάνισή η πρώτη σοβαρή κρίση του κλάδου της γουνοποιίας, που διήρκεσε πέντε περίπου έτη. Οι κάτοικοι του Νομού Καστοριάς, το ΑΕΠ του οποίου προερχόταν σε μεγάλο ποσοστό από τη βιοτεχνική παραγωγή, δέχθηκαν ισχυρό οικονομικό πλήγμα αλλά η κατάσταση βελτιώθηκε σύντομα στα μέσα της δεκαετίας του 1990. Παράλληλα, οι νέοι έπαψαν σε μεγάλο βαθμό να στρέφονται στη βιοτεχνία, αλλά επέλεγαν τη φοίτηση σε ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης άλλων ελληνικών πόλεων ή του εξωτερικού. Πολλοί από αυτούς δεν επέστρεφαν στη γενέτειρά τους, αλλά σταδιοδρομούσαν σε κάποιο μεγάλο αστικό κέντρο. Αυτά ήταν και τα δύο βασικά αίτια της δημογραφικής στασιμότητας που αποτυπώθηκε τόσο το 1991, όσο και το 2001. Στην πρώτη ο Νομός Καστοριάς είχε πραγματικό πληθυσμό 52685 άτομα, παρουσιάζοντας μικρή μείωση, και στη δεύτερη 53483 άτομα με αύξηση 1,5%. Αυτή τη χρονική περίοδο η Καστοριά παρουσιάζει μεγάλη δημογραφική συρρίκνωση άνω του 10% και στεγάζει μαζί με τη Χλόη, το νέο προάστιο στα βόρειά της, περίπου 15000 κατοίκους. Αντιθέτως, το Άργος Ορεστικό και ορισμένοι περιαστικοί οικισμοί, όπως το Δισπηλιό, οι Αμπελόκηποι, το Τοιχιό, η Κολοκυνθού, η Μεσοποταμία και η Πορειά εμφανίζουν αυξητική τάση. Όλα σχεδόν τα υπόλοιπα χωριά του νομού είτε παραμένουν στάσιμα, είτε μειώνονται συνεχώς, με αποτέλεσμα το 70% του συνολικού πληθυσμού να συνωστίζεται πλέον στα δύο αστικά κέντρα και τους κοντινούς οικισμούς γύρω από τη λίμνη Ορεστιάδα. Τέλος, στην απογραφή του 2001 καταγράφονται για πρώτη φορά διογκωμένος αριθμός ατόμων με διαφορετική εθνικότητα, πράγμα που προφανέστατα οφείλεται στην εγκατάσταση οικονομικών μεταναστών από τη γειτονική Αλβανία μετά το άνοιγμα των συνόρων στις αρχές της δεκαετίας του 1990.          

Ο μικρός οικισμός των Μανιάκων δέχθηκε από τα τέλη της
δεκαετίας του '60 μεγάλο αριθμό κατοίκων κυρίως από τα 
ερημωμένα χωριά του Γράμμου και των Αρρένων. Δημιουργή-
θηκαν οι συνοικίες Νέα Ζούζουλη, Νέο Πευκόφυτο και
Νέα Λεύκη και κατέστη τρίτος μεγαλύτερος οικιστικός
πόλος της περιοχής (εξαιρώντας τη Χλόη).

        Στο μεταίχμιο του 20^ου με τον 21^ο αι. η περιοχή βρέθηκε μπροστά σε μια ακόμη κάμψη της γουνοποιίας και προτού αυτή να ξεπεραστεί ξέσπασαν η παγκόσμια και η ελληνική οικονομική κρίση που διατηρείται μέχρι σήμερα με ιδιαίτερα δυσμενή αποτελέσματα για το σύνολο του ελληνικού πληθυσμού. Τα τελευταία χρόνια ένα πολύ μεγάλο ποσοστό του εργατικού δυναμικού της περιοχής, που απασχολούνταν μονοκεντρικά στη γουνοποιιτική παραγωγή, βρέθηκε χωρίς εργασία και εκατοντάδες μικρές μεταποιητικές μονάδες τερμάτισαν τη λειτουργία τους. Η Περιφερειακή Ενότητα Καστοριάς παρουσιάζει πλέον ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας στην επικράτεια. Τα κύματα μετανάστευσης, αυτή τη φορά κατά κύριο λόγο προς χώρες του εξωτερικού, παρουσιάζουν ένταση με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση του πληθυσμού κατά 5% περίπου στην πρώτη δεκαετία του 21^ου αι. και με αυξητική τάση τα επόμενα έτη μέχρι σήμερα. Το 2011 στη περιοχή απογράφηκαν 50683 άτομα, που διαμένουν σε τρεις δήμους. Ως πολυπληθέστεροι οικισμοί καταγράφηκαν η Καστοριά με 13273 κατοίκους, το Άργος Ορεστικό με 7339, το προάστιο Χλόη με 3147, οι Μανιάκοι με 2945 και η Μεσοποταμία με 2046. Ενδεικτικό της κατάστασης είναι το γεγονός ότι μόνο 13 σε σύνολο 114 οικισμών εμφάνισαν αύξηση πληθυσμού, οι οποίοι στην πλειοψηφία τους χωροθετούνται πέριξ της πόλης, όπως η Χλόη, οι Μανιάκοι, η Νέα Λεύκη, η Κολοκυνθού, η Κορομηλιά, η Πορειά, η Μεσοποταμία και η Κρεπενή. Τέλος, ο πιο πρόσφατα αναγνωρισμένος είναι ο οικισμός Παλιννοστούντες, που δημιουργήθηκε το 2011 πλησίον της Μεσοποταμίας.

Στην παραλίμνια ζώνη βόρεια της πόλης δημιουργήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες ένα νέο προάστιο που πήρε την ονομασία Χλόη (Φουντουκλή και Λιβάδι(α) είναι οι εναλλακτικές ανεπίσημες ονομασίες). Η Χλόη προσέλκυσε σε σχετικά σύντομο διάστημα μερικές χιλιάδες κατοίκους και παρ' όλο που ουσιαστικά εντάσσεται στο πολεοδομικό συγκρότημα της πόλης, προσμετράται στις απογραφές ως αυτόνομος οικισμός. Εδω αντιπαραβάλλονται δύο απόψεις της ίδιας περίπου θέσης με διαφορά 40 περίπου ετών. 

            Μεγάλες ήταν και οι διοικητικές μεταβολές πραγματοποιήθηκαν στο Νομό Καστοριάς τα τελευταία 25 έτη, στα πλαίσια της γενικής αναμόρφωσης της τοπικής αυτοδιοίκησης σε ολόκληρη τη χώρα. Αρχή έγινε το 1990 με τις πρώτες συνενώσεις γειτονικών κοινοτήτων σε ενιαίους δήμους, πρώτος συστάθηκε ο Δήμος Βιτσίου[8] και σύντομα ακολούθησε ο Δήμος Ακριτών[9]. Έτσι, η απογραφή του 1991 καταγράφει στο νομό 4 δήμους και 55 κοινότητες. Το 1994 αναγνωρίζονται ως δήμοι οι Κοινότητες Κλεισούρας και Νεστορίου για ιστορικούς λόγους[10]. Όμως, η μεγαλύτερη αλλαγή έγινε το 1997 με το Πρόγραμμα Συνένωσης Δήμων και Κοινοτήτων «Ιωάννης Καποδίστριας», οπότε στο Νομό Καστοριάς δημιουργήθηκαν συνολικά 12 δήμοι και 3 κοινότητες[11]. Αλφαβητικά, οι δήμοι και οι κοινότητες που συγκροτήθηκαν ήταν οι εξής: Αγίας Τριάδος, Αγίων Αναργύρων, Ακριτών, Αλιάκμονα, Βιτσίου, Ίωνος Δραγούμη, Καστοριάς, Κλεισούρας, Κορεστίων, Μακεδνών, Νεστορίου, Ορεστίδος, Αρρένων, Γράμμου και Καστρακίου[12].  Αυτό το διοικητικό μοντέλο διατηρήθηκε 13 χρόνια μέχρι την ψήφιση του Προγράμματος «Καλλικράτης», οπότε δημιουργήθηκαν οι Αποκεντρωμένες Διοικήσεις και οι Περιφερειακές Ενότητες, ενώ επιχειρήθηκε εξορθολογισμός του πρώτου βαθμού τοπικής αυτοδιοίκησης με τη συνένωση δήμων και την οριστική κατάργηση των κοινοτήτων[13]. Η Περιφερειακή Ενότητα Καστοριάς περιλαμβάνει πλέον μονάχα τους Δήμους Καστοριάς, Άργους Ορεστικού και Νεστορίου[14]. Αυτή η τελευταία προσπάθεια διοικητικής αναδιάρθρωσης σίγουρα κινήθηκε σε σωστή βάση, όμως τα προβλήματα και οι διαμαρτυρίες δεν έλειψαν τόσο σε πανελλαδικό όσο και σε τοπικό επίπεδο[15].

Οι μεγαλύτεροι οικισμοί στο Νομό / Περιφερειακή Ενότητα Καστοριάς σε συνάρτηση με το υψόμετρο [πραγματικός (de facto) πληθυσμός][16]
	ΕΤΟΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ
Α/Α	1961	1971	1981	1991	2001	2011
1.	Καστοριά[17] 11068	Καστοριά 15407	Καστοριά 17133	Καστοριά 14775	Καστοριά 14813	Καστοριά 13273
2.	Άργος Ορεστικό[18] 5046	Άργος Ορεστικό 5147	Άργος Ορεστικό 5979	Άργος Ορεστικό 6653	Άργος Ορεστικό 7558	Άργος Ορεστικό 7339
3.	Βογατσικό[19] 1461	Νεστόριο 1143	Μανιάκοι 2745	Μανιάκοι 2229	Μανιάκοι 2619	Χλόη 3147
4.	Νεστόριο[20] 1332	Μεσοποταμία 1118	Μεσοποταμία 1507	Μεσοποταμία 1758	Μεσοποταμία 1802	Μανιάκοι 2945
5.	Μαυροχώρι 1244	Μαυροχώρι 1104	Μαυροχώρι 1372	Μαυροχώρι 1387	Μαυροχώρι 1409	Μεσοποταμία 2046
6.	Μεσοποταμία 1158	Κορησός 988	Νεστόριο 1140	Νεστόριο 1158	Κορησός 1309	Μαυροχώρι 1297
7.	Κορησός 1136	Ν. Κωσταράζι 927	Κορησός 1133	Κορησός 1105	Δισπηλιό 1186	Δισπηλιό 1061
8.	Ν. Κωσταράζι 1128	Βογατσικό 855	Βογατσικό 998	Δισπηλιό 1011	Νεστόριο 954	Κορησός 1000
9.	Γέρμας 1017	Μανιάκοι 833	Ν. Κωσταράζι 995	Βογατσικό 961	Ν. Κωσταράζι 874	Νεστόριο 990
10.	Οινόη 823	Γέρμας 799	Πολυκάρπη 780	Ν. Κωσταράζι 949	Χλόη 819	Ν. Κωσταράζι 748

  

Πληθυσμός της Υποδιοίκησης / Επαρχίας / Νομού / Περιφερειακής Ενότητας Καστοριάς [πραγματικός (de facto) πληθυσμός]
ΕΤΟΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ	ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ	ΜΕΤΑΒΟΛΗ
1913	61952	-
1920	56081	- 5871 (- 9,48 %)
1928	56596	+ 515 (+ 0,92 %)
1940	68237	+ 11641 (+ 20,57 %)
1945	56319	- 11918 (- 17,47 %)
1951	46407	- 9912 (- 17,60 %)
1961	47487	+ 1080 (+ 2,33 %)
1971	45711	- 1776 (- 3,74 %)
1981	53169	+ 7458 (+ 16,32 %)
1991	52685	- 484 (- 0,91 %)
2001	53483	+ 798 (+ 1,51 %)
2011	50683	- 2800 (- 5,24 %)

Χάρτης της Περιφερειακής Ενότητας Καστοριάς μετά τις διοικητικές μεταβολές του «Καλλικράτη». Οι αναγραφόμενοι πληθυσμοί των οικισμών προέρχονται από την απογραφή του 2011 και πολλές φορές δεν ανταποκρίνονται στην πραγματική κατάσταση, ιδίως σε μικρούς ορεινούς οικισμούς.

πηγές εικόνων

Συλλογικό, Τουριστικός οδηγός Ν. Καστοριάς, Νομαρχία Καστοριάς, Θεσ/νίκη, 1971

αρχείο Ν. Τσίγκα

panoramio.com

ieropigi.com

cyberotsarka.gr

προσωπικό αρχείο

---

[1] ΦΕΚ 290/Α’/26.09.1946

[2] ΦΕΚ 225/Α’/27.08.1953. Για το θέμα των εποικισμών βλέπε: Δ.Χ. Παπαδόπουλος, Σχηματίζοντας τη λίμνη: εμπειρία και διαμεσολάβηση του τοπίου στις Πρέσπες, ανέκδοτη διδακτορική διατριβή, Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Μυτιλήνη, 2010, σ. 96-98. Επίσης, απλή αναφορά στο: Α. Κουκούδης, Οι Μητροπόλεις και η Διασπορά των Βλάχων, Μελέτες για τους Βλάχους, τ. 2, Ζήτρος, Θεσ/νίκη, 2000, σ. 303

[3] Για τις ομαδικές μετεγκαταστάσεις της Παλιάς Ζούζουλης στο συνοικισμό της Νέας Ζούζουλης Μανιάκων βλέπε: Χ. Αντωνίου, «Η ιστορία της Ζούζουλης Καστοριάς», Μακεδονικά 27 (1989-90) 144 - 155 / Α. Αδαμίδης, Η παλιά Ζούζουλη Καστοριάς, Πολιτιστικός Σύλλογος Συνοικισμού Ζούζουλης - Ρόκαστρου Δήμου Τσοτυλίου, Θεσ/νίκη, 1996

[4] Π. Γυιόκας, Το προνόμιον της Καστοριάς και της Σιατίστης εις την βιοτεχνίαν γουναρικών, ανάτυπο άρθρου στο Δελτίο Εμπορικού και Βιοτεχνικού Επιμελητηρίου Θεσ/νίκης, Θεσ/νίκη, 1975 / Λ. Πουλιόπουλος, Ιστορική εξέλιξη της γουνοποιίας και ο ρόλος της Καστοριάς, Καστοριανή Εστία, Καστοριά, 1994, σ. 79-97

[5] ΦΕΚ 187/Α’/02.07.1974

[6] Η μεταφορά των τεσσάρων κοινοτήτων με τους επτά οικισμούς ήταν απόρροια της εξ’ αρχής προβληματικής χάραξης των ορίων μεταξύ των Επαρχιών Καστοριάς και Βοΐου Κοζάνης. Στα βόρεια τμήματα της Επαρχίας Βοΐου παρατηρείται μέχρι σήμερα το φαινόμενο πολλοί οικισμοί να εξυπηρετούνται καθημερινά από την Καστοριά και ιδίως το Άργος Ορεστικό, που απέχουν υποπολλαπλάσια απόσταση σε σχέση με την Κοζάνη, δηλαδή την έδρα του Νομού που υπάγονται. Το πρόβλημα είναι χρονίζον και περιλαμβάνει οικισμούς όπως το Σκαλοχώρι, η Δαμασκηνιά, η Δραγασιά, η Ζώνη, η Κλεισώρεια, το Σήμαντρο, η Πλατανιά, η Στέρνα και η Μολόχα.

[7] Ο καθορισμός των τριών βαθμών τοπικής αυτοδιοίκησης σε περιφέρειες, νομαρχιακές αυτοδιοικήσεις και δήμους ή κοινότητες αποφασίστηκε με τον Ν. 1622/1986. Οι 13 περιφέρειες της χώρας ορίστηκαν με το Π.Δ 51/1987 που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 26/Α’/06.03.1987

[8] ΦΕΚ 257/Α’/29.12.1989. Ο Δήμος Βίτσίου με έδρα το Τοιχιό προέκυψε από τη συνένωση των Κοινοτήτων Βυσσινέας, Μεταμορφώσεως (με τον οικισμό Φωτεινή), Οξυάς, Πολυκεράσου, Σιδηροχωρίου και Τοιχιού.

[9] ΦΕΚ 30/Α’/13.03.1990. Ο Δήμος Ακριτών με έδρα τη Διποταμία προέκυψε από τη συνένωση των Κοινοτήτων Διποταμιάς (με τους οικισμούς Καλή Βρύση και Μεσόβραχο), Κομνηνάδων και Χιονάτου, ενώ 7 χρόνια αργότερα συμπεριλήφθηκε και ο οικισμός Πολυάνεμο της Κοινότητας Αγίας Κυριακής.

[10] ΦΕΚ 133/Α’/30.08.1994 και ΦΕΚ 135/Α’/30.08.1994

[11] Ν. 2539/1997 που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 244/Α’/04.12.1997

[12] - Δήμος Αγίας Τριάδος: Μανιάκοι (έδρα), Αυγή, Κορομηλέα, Λεύκη, Νέα Λεύκη, Ομορφοκκλησιά, Πεντάβρυσο, Υψηλό, Τσάκονη, Χιλιόδενδρο και Πορειά

- Δήμος Αγίων Αναργύρων: Κορησός (έδρα), Άγιος Νικόλαος, Βασιλειάς, Αγία Παρασκευή, Βέργα, Λιθιά, Μελισσότοπος, Μονή Αγίων Αναργύρων και Σταυροπόταμος

- Δήμος Ακριτών: Διποταμιά (έδρα), Καλή Βρύση, Μεσόβραχο, Κομνηνάδες, Πολυάνεμο και Χιονάτο

- Δήμος Αλιάκμονα (μετονομάστηκε αργότερα σε Δήμο Μεσοποταμίας): Μεσοποταμία (έδρα), Κολοκυνθού, Αγία Κυριακή, Καλοχώρι, Οινόη, Πτεριά, Ακόντιο, Κάτω Πτεριά

- Δήμος Βιτσίου: Τοιχιό (έδρα), Βυσσινέα, Μεταμόρφωση, Φωτεινή, Οξυά, Πολυκέρασο και Σιδηροχώρι

- Δήμος Ίωνος Δραγούμη: Βογατσικό (έδρα), Άγιος Νικόλαος, Αμπελόκηποι, Γέρμας, Κωσταράζι, Νέο Κωσταράζι και Μηλίτσα

- Δήμος Καστοριάς: Καστοριά (έδρα), Απόσκεπος, Κεφαλάρι και Χλόη

- Δήμος Κλεισούρας: Κλεισούρα (έδρα) και Μονή Παναγίας

- Δήμος Κορεστίων: Νέος Οικισμός (έδρα), Γάβρος, Άγιος Αντώνιος, Κρανιώνας, Μακροχώρι, Μαυρόκαμπος, Μελάς, Άνω Μελάς και Χάλαρα

- Δήμος Μακεδνών: Μαυροχώρι (έδρα), Δισπηλιό, Κρεπενή και Πολυκάρπη

- Δήμος Νεστορίου: Νεστόριο (έδρα), Αγία Άννα, Γιαννοχώρι, Λειβαδοτόπι, Μονόπυλο, Πεύκος, Στενά, Τρίλοφος, Νέα Κοτύλη, Κυψέλη, Κρανοχώρι, Κάτω Πτελέα και Πτελέα

- Δήμος Ορεστίδος (μετονομάστηκε αργότερα σε Δήμο Άργους Ορεστικού): Άργος Ορεστικό (έδρα), Κρεμαστό, Άγιος Ηλίας, Αμμουδάρα, Αμπελοχώρι, Βοτάνι, Ασπροκκλησιά, Ασπρονέρι, Βράχος, Διαλεκτό, Βέλος, Καστανόφυτο, Άνω Περιβόλι, Λάγκα, Λακκώματα, Λαχανόκηποι, Μελάνθιο, Νίκη, Πετροπουλάκι, Νόστιμο, Σπήλαια, Ζευγοστάσιο, Σπήλιος, Ανθηρό και Κερασώνα

- Κοινότητα Αρρένων: Επταχώρι (έδρα), Ζούζουλη, Χρυσή και Πευκόφυτο

- Κοινότητα Γράμμου: Γράμμος (έδρα)

- Κοινότητα Καστρακίου: Ιεροπηγή (έδρα) και Δενδροχώρι

[13] Ν. 3852/2010 που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 87/Α’/07.06.2010

[14] - Δήμος Καστοριάς: Καστοριά (έδρα), συνένωση πρώην Δήμων Καστοριάς, Αγίας Τριάδος, Αγίων Αναργύρων, Βιτσίου, Κλεισούρας, Κορεστίων, Μακεδνών, Μεσοποταμίας και Κοινότητας Καστρακίου

- Δήμος Άργους Ορεστικού: Άργος Ορεστικό (έδρα), συνένωση πρώην Δήμων Άργους Ορεστικού και Ίωνος Δραγούμη

- Δήμος Νεστορίου: Νεστόριο (έδρα), συνένωση πρώην Δήμων Νεστορίου και Ακριτών και Κοινοτήτων Αρρένων και Γράμμου

[15] Μετά την εφαρμογή του Πρόγραμματος «Καλλικράτης» στην Περιφερειακή Ενότητα Καστοριάς παρατηρούνται μεγάλες ανομοιομορφίες στην κατανομή των νέων δήμων, τόσο με αμιγή πληθυσμιακά όσο και με χωροταξικά και οικονομοτεχνικά κριτήρια. Ο υπερμεγέθης Δήμος Καστοριάς περιλαμβάνει περίπου το 70% του πληθυσμού και εκτείνεται σε ασύμβατες μεταξύ τους περιοχές, όντας δύσκολα διαχειρίσιμος. Στον αντίποδα, ο Δήμος Νεστορίου περιλαμβάνει μόλις το 6% του πληθυσμού, καλύπτει σε μεγάλο ποσοστό εγκαταλελειμμένους οικισμούς και η έδρα του δεν αποτελεί σήμερα τόσο ισχυρό οικιστικό πόλο, πληθυσμιακά και χωροταξικά. Ένας πιο ορθολογικός διαχωρισμός ίσως θα έπρεπε να ορίσει ως έδρα του τρίτου δήμου τη Μεσοποταμία, που είναι υπερδιπλάσια πληθυσμιακά του Νεστορίου και βρίσκεται στο κέντρο του δυτικού τμήματος της περιοχής, έτσι θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν πολλοί περισσότεροι οικισμοί στο δήμο αυτό. Επίσης, υπήρξαν έντονες διαμαρτυρίες για τη μη σύσταση τέταρτου δήμου στο ανατολικό τμήμα της Περιφερειακής Ενότητας. Εν αναμονή των προθέσεων της κεντρικής διοίκησης για αναμόρφωση του Προγράμματος «Καλλικράτης» ξεκίνησαν το 2015 προεργασίες διαβουλεύσεων για τη σύσταση του τέταρτου δήμου.   

[16] Το πράσινο χρώμα αντιστοιχεί στους πεδινούς οικισμούς μέχρι 750 μ. υψόμετρο, το πορτοκαλί χρώμα αφορά τους ημιορεινούς οικισμούς από 750 έως 1000μ. υψόμετρο και το καφέ στους ορεινούς οικισμούς με υψόμετρο άνω των 100μ. Λήφθηκε υπ’ όψιν ο μέσος σταθμικός υψομέτρου κάθε οικισμού από τη στάθμη της θάλασσας, όπως δημοσιεύθηκε στην απογραφή του 2001

[17] Συμπεριλαμβάνονται η Καστοριά, ο Άμμος και η Φούρκα

[18] Συμπεριλαμβάνονται το Άργος Ορεστικό, το Αεροδρόμιο και ο Κασλάς

[19] Συμπεριλαμβάνονται το Βογατσικό και το Ριζό

[20] Συμπεριλαμβάνονται το Άνω και Κάτω Νεστόριο