Η απελευθέρωση της Καστοριάς

Φωτογραφική σύνθεση από τα Ιστορικά Καστοριάς.
Η Καστοριά στις αρχές του 20ου αι. και ο πολιούχος Άγιος Μηνάς

    

Τμήμα ελληνικού ιππικού στον Α' Βαλκανικό Πόλεμο.

         H Καστοριά απελευθερώθηκε από τον ελληνικό στρατό την 11^η Νοεμβρίου 1912. Η ημερομηνία αυτή έμελλε να θέσει τέλος στα 527 χρόνια του τουρκικού ζυγού (1385-1912) και να την κατατάξει οριστικά ανάμεσα στις πόλεις του Νεοελληνικού Κράτους. Ήταν ημέρα εορτής του Αγίου Μεγαλομάρτυρα Μηνά, ενός όχι και τόσο δημοφιλούς Αγίου στην λατρευτική ζωή των καστοριανών έως τότε. Χαρακτηριστική είναι η ανυπαρξία περιώνυμου ναού μεταξύ των δεκάδων εκκλησιών της πόλης. Από την ημέρα εκείνη βέβαια ο Άγιος Μηνάς είναι ο πολιούχος της πόλης, αν και μέχρι σήμερα δεν έχει κτιστεί ναός στο όνομά του. Η Καστοριά λοιπόν, είναι η τελευταία χρονολογικά πόλη της Μακεδονίας που απελευθερώθηκε κατά τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο μεταξύ των συνασπισμένων βαλκανικών κρατών και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σήμερα συμπληρώνονται ακριβώς 100 χρόνια από την ημέρα εκείνη και είναι η κατάλληλη στιγμή για μια επετειακή αναφορά στο χρονικό της απελευθέρωσης. Σε κανένα βιβλίο δεν γίνεται αρκετά διεξοδική περιγραφή της απελευθέρωσης της πόλης από τους Οθωμανούς. Μοναδικά λεπτομερή κείμενα αυτά που δημοσιεύτηκαν κατά καιρούς στις παλιές εφημερίδες Καστορία, Δυτική Μακεδονία, Φωνή της Καστοριάς, Ορεστιάς και Νέα Καστοριά. Η πληρέστερη εξιστόρηση είναι αυτή του Ι. Μπακάλη που δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στην εφημερίδα Δυτική Μακεδονία το 1930[1]. Ο Ι. Μπακάλης[2] ως ιστοριοδίφης ασχολήθηκε εκτενέστατα με τα γεγονότα εκείνα, χρησιμοποιώντας το ημερολόγιο του πατέρα του αλλά και τις δικές του μνήμες καθώς ζούσε τότε. Ακόμη, ο Ι. Άρτης, ο επικεφαλής του τμήματος που απελευθέρωσε την πόλη, συνέγραψε μια σύντομη εξιστόρηση στην εφημερίδα Ορεστιάς[3]. Πηγές μας όλα αυτά τα άρθρα του Τύπου και μικρά κείμενα στο περιοδικό Μακεδονική Ζωή.   

Σπάνια φωτογραφία του
Μπεκήρ Αγά (1882-1914)

     Στις 19 Οκτωβρίου 1912, μετά τη μάχη στη Νεάπολη Βοΐου με τους κρήτες αντάρτες εθελοντές, ο ηττημένος Μπεκήρ Αγάς[4] οπισθοχωρεί στην Καστοριά και καταφεύγει στην Κορυτσά ώστε να ανασυντάξει τις δυνάμεις του και να στρατολογήσει Τουρκαλβανούς ατάκτους. Το διάστημα 20-21 Οκτωβρίου η Καστοριά μένει χωρίς μεγάλη τουρκική δύναμη και ορισμένοι ενθουσιώδεις καστοριανοί δημιουργούν επιτροπή υπό τον πρώην Δήμαρχο Λ. Μαυροβίτη[5] και τη στέλνουν στον αρχηγό των εθελοντών Κατεχάκη που βρισκόταν στο Βογατσικό, με σκοπό να ζητήσουν την άμεση απελευθέρωση της πόλης. Προηγήθηκε η άρνηση του Μητροπολίτη Ιωακείμ[6] να συνδράμει την επιτροπή, καθώς θεωρούσε φρονιμότερο να περιμένει τον τακτικό στρατό[7]. Η στάση του αυτή επικρίθηκε αλλά αποδείχτηκε σωστή, καθώς στις 22 Οκτωβρίου επιστρέφει ο Μπεκήρ Αγάς με εκατοντάδες τουρκαλβανούς οπλίτες και στρατοπεδεύει στο ύψωμα του Δισπηλιού. Μαζί με το τακτικό στράτευμα του Μεχμέτ Πασά και ντόπιους οπλισμένους τούρκους χωρικούς δημιουργούν μια δύναμη 3000 ανδρών περίπου και εξαπολύουν επίθεση. Αναγκάζουν με αλλεπάλληλες μάχες τους κρήτες εθελοντές, που είχαν προωθηθεί μέχρι το Μαυροχώρι, να οπισθοχωρήσουν άτακτα και να φτάσουν στη Σιάτιστα. Εκεί, έγινε σημαντική μάχη (4 Νοε) που ανέστρεψε την κατάσταση και επαναπροώθησε τους Έλληνες[8]. Περισσότερα για όλα αυτά θα αναφερθούν σε επόμενη ανάρτηση για τους Βαλκανικούς Πολέμους.

Ο Επίλαρχος Ιωάννης Άρτης (1861-1956) ήταν
ο επικεφαλής του αποσπάσματος που
απελευθέρωσε την Καστοριά

     Στις 10 Νοεμβρίου το 1^ο Σύνταγμα Ιππικού υπό τον Αντισυνταγματάρχη Κ. Ζαχαρακόπουλο[9] εγκαταστάθηκε στο Βατοχώρι, καταδιώκοντας τα υποχωρούντα τούρκικα στρατεύματα από το Μοναστήρι προς την Κορυτσά. Στέλνεται η 1^η ίλη υπό τον Επίλαρχο Ι. Άρτη[10] ως αναγνώριση προς την Καστοριά. Υπήρχε η λανθασμένη πληροφορία ότι οι Τούρκοι εγκατέλειψαν την πόλη και ο διάδοχος απέστειλε διαταγή από τη Φλώρινα που βρισκόταν πως σοβαροί πολιτικοί λόγοι επιτάσσουν την κατάληψη της Καστοριάς[11]. Η ίλη διέθετε 30-35 ιππείς μεταξύ των οποίων ο Υπίλαρχος Π. Νικολαΐδης[12] και ο Ανθυπίλαρχος Φ. Πηχιών[13]. Διέρχονται από τον Γάβρο, τον Κρανιώνα, το διάσελο Σταυρός και φθάνουν έξω από τον Απόσκεπο, όπου σταθμεύουν. Τότε διατάσσεται ο Υπίλαρχος Νικολαΐδης να μπει κρυφά στην πόλη μαζί με δύο ακόμη ιππείς, τον δεκανέα Μουστακλή και τον στρατιώτη Γούσια. Στην πόλη βρισκόταν εκείνη την ημέρα 3 τάγματα πεζικού με 3000 περίπου άνδρες και 3 ορειβατικά πυροβόλα υπό τον Μεχμέτ Πασά και το εφεδρικό τάγμα της Στάροβας με 800 άνδρες και 2 πυροβόλα υπό τον Εστρέφ Μπέη, που κατέλυσαν στον στρατώνα της Ντόπλιτσας και τούρκικες οικίες. Ακόμη, υπήρχαν 150 άτακτοι Τουρκαλβανοί υπό τον Μπεκήρ Αγά και τους ληστές Σαλή Μπούτκα και Μερσίν Αράπη, στους οποίους δεν επιτράπηκε η είσοδος στην πόλη για την αποφυγή λεηλασιών. Αυτοί στάθμευαν έξω από την πόλη προς νότο μετά τον στρατώνα. Καϊμακάμης της πόλης ήταν ο Τζαφέρ Μπέης, διοικητής της Χωροφυλακής ο Κασίμ Πασάς που κατέφθασε από την Κορυτσά και διοικητής της Αστυνομίας ο Εμίν Εφέντη. Σύνολο χωροφυλακή και αστυνομία διέθεταν 70 άνδρες[14]. Οι πλούσιοι μπέηδες της πόλης αντιλαμβανόμενοι την εξέλιξη του πολέμου άρχισαν να εγκαταλείπουν την Καστοριά ήδη από τις 7 Νοεμβρίου. Είχανε παραδώσει τις οικίες τους και περιουσιακά τους αντικείμενα για φύλαξη σε έλληνες συμπολίτες τους, με σκοπό να τα πάρουνε πίσω όταν τελείωνε ο πόλεμος. Μόνο ο Ζουλφεκιάρ Μπέης παρέμεινε και είχε δημιουργήσει ένα μικτό σώμα πολιτοφυλακής με Τούρκους, Έλληνες και Εβραίους κατοίκους της πόλης για τον περιορισμό των καταστροφών.

Τούρκος αξιωματικός του Ιππικού στην Καστοριά

Νεαροί τούρκοι στρατιώτες της Καστοριάς,
μπροστά από τον τεκέ του Σαντζακτάρ
Αλή Μπαμπά στην περιοχή της Ντόπλιτσας 

Ο Μητροπολίτης Ιωακείμ Λεπτίδης (1871-1931)
προσέφερε πολύτιμες υπηρεσίες κατά
την απελευθέρωση της πόλης

     Ο Υπίλαρχος Νικολαΐδης ακολουθώντας την διαταγή κινήθηκε προσεκτικά προς την πόλη για την συλλογή πληροφοριών. Είχε ήδη νυχτώσει όταν διήλθαν από ένα πηγάδι (ή βρύση) κάτω από έναν πλάτανο στην σημερινή Χλόη και έφτασαν στην όχθη της λίμνης κοντά στο σημερινό γήπεδο. Από εκεί εισήλθαν προσεκτικά στην πόλη και βρέθηκαν μπροστά στον τεκέ  του Κασίμ Μπαμπά, που βρισκόταν στην βόρεια είσοδο της πόλης (στα σημερινά Ψαράδικα) όπου υπήρχε και μια κρήνη. Τα πρώτα άτομα που συνάντησαν ήταν δύο τούρκοι χωροφύλακες (ζαπτιέδες) οι οποίοι φύλαγαν το σημείο εκείνο και τους αφόπλισαν αμέσως. Ο Νικολαΐδης ζήτησε να ειδοποιηθεί ο στρατιωτικός διοικητής της πόλης και έτσι ένας από τους χωροφύλακες πορεύθηκε προς την οικία του[15]. Οι δρόμοι ήταν σχεδόν άδειοι καθώς πλησίαζαν μεσάνυχτα και η κυκλοφορία απαγορευόταν. Ο τούρκος χωροφύλακας συνάντησε στον δρόμο τον έλληνα δήμαρχο της πόλης Κ. Γούση, που βρισκόταν στο ζαχαροπλαστείο του Α. Κάλλιαρη, και του ανέφερε το περιστατικό. Ο δήμαρχος ευθύς πηγαίνει να συναντήσει τον Νικολαΐδη μαζί με τον ζαχαροπλάστη Α. Κάλλιαρη και τον υπάλληλό του[16]. Παρουσιάζεται μπροστά του και του αναφέρει την τουρκική δύναμη της πόλης, ενώ συμφωνεί να μεταβεί στον διοικητή Μεχμέτ Πασά. Σ’ αυτό το σημείο διαφωνούν οι διαφορετικές αφηγήσεις των πρωταγωνιστών καθώς ο στρατιώτης Γούσιας αναφέρει ότι μετέβη μαζί με τον τούρκο χωροφύλακα και έναν τούρκο αξιωματικό της Αστυνομίας στην οικία του Μεχμέτ Πασά[17], ενώ ο δήμαρχος αναφέρει ότι αυτός πήγε στο σπίτι του πασά, αφού νωρίτερα είχε δεχθεί την άρνηση του μητροπολίτη να τον συνοδεύσει[18]. Το ποιο από τα δύο συνέβη ή αν και τα δύο συνέβησαν με διαφορά κάποιας ώρας έχει μικρή σημασία, πάντως βέβαιο είναι ότι πρώτα συνάντησαν τυχαία στον δρόμο τον τουρκαλβανό δικαστή Γεωργάκη Εφέντη, αργότερα πέρασαν από την Αστυνομία που βρισκόταν στην σημερινή οδό Μητροπόλεως (λίγο πάνω από την πλατεία Δαβάκη) και τέλος έφτασαν στο σπίτι όπου διέμενε ο Μεχμέτ Πασάς (οικία Σμούντα).     

Ο Ανθυπίλαρχος Φ. Πηχιών (1875-1947)
που συμμετείχε ενεργά στην κατάληψη
της πόλης

     Ο δήμαρχος Γούσης ανέφερε το ερώτημα του Νικολαΐδη στον Μεχμέτ Πασά αν θα πολεμήσει ή αν θα παραδώσει την πόλη, μαζί με την ψευδή πληροφορία ότι 25000 άνδρες του ελληνικού στρατού είχαν περικυκλώσει την πόλη. Η αλήθεια είναι ότι εκείνη τη στιγμή βρισκόταν στα πρόθυρα της Καστοριάς (Απόσκεπος) μόνο η ολιγομελής ομάδα του Άρτη. Με τα απο δύο ημέρες κατάφθασε εδώ όλο το 1^ο Σύνταγμα Ιππικού απο το Βατοχώρι και η ΙΙΙ Μεραρχία απο το Σκλήθρο. Ο πιεσμένος Μεχμέτ Πασάς δήλωσε ότι δεν πρόκειται να προβάλλει αντίσταση και είπε στον δήμαρχο να μεταβούν στον στρατώνα της Ντόπλιτσας, όπου θα συναντούσε και τον Νικολαΐδη. Κατέβηκαν μαζί την σημερινή οδό Μητροπόλεως και οι δρόμοι τους χώρισαν , ο μεν να πορευθεί πρώτος στον στρατώνα, ο δε να αναφέρει το γεγονός στον Νικολαΐδη. Ο υπίλαρχος είχε μεταβεί στον Απόσκεπο για να αναφέρει τις σχετικές πληροφορίες στον Άρτη και ειδοποιήθηκε αμέσως μέσω ενός απεσταλμένου βοσκού απο τον δήμαρχο[19]. Στο μεταξύ είχε συγκληθεί στρατιωτικό συμβούλιο στον στρατώνα μεταξύ των τούρκων αξιωματικών και είχε αποφασισθεί η άμεση αποχώρηση όλων των στρατευμάτων προς την Βίγλιστα και την Κορυτσά. Μ’ αυτό τον τρόπο δεν δέχτηκε ο Μεχμέτ Πασάς την ταπείνωση να παραδώσει αυτοπροσώπως την πόλη, αλλά να την εγκαταλείψει. Βέβαια, ο αιμοσταγής Μπεκήρ Αγά και οι τουρκαλβανοί ληστές Σαλή Μπούτκα και Μερσίν Αράπη επέμεναν να πυρπολήσουν την πόλη πριν αναχωρήσουν. Εδώ φάνηκε η μεγάλη προσωπικότητα του Μεχμέτ Πασά και των μπέηδων της πόλης που τους εμπόδισαν, καθώς γνώριζαν ότι αυτό θα είχε δραματικό αντίκτυπο στους παραμένοντες τούρκους πολίτες.  Όταν ο Υπίλαρχος Νικολαΐδης μαζί με τον δήμαρχο Γούση κατεύθαναν, συναντούσαν σε όλο το δρόμο εκατοντάδες ανάστατους τούρκους στρατιώτες που τρέχαν εδώ και εκεί. Κανείς βέβαια δεν τόλμησε να τους πειράξει, παρ΄όλο που έβλεπαν πρόσωπο με πρόσωπο έναν έλληνα αξιωματικό. Όταν έφθασαν στον στρατώνα δεν βρήκαν κανέναν, καθώς ήδη είχε αναχωρήσει το τούρκικο επιτελείο μαζί με τους μπέηδες της πόλης. Παράλληλα, είχε ειδοποιηθεί και η δύναμη 1000 ανδρών μαζί με τα πυροβόλα της να εγκαταλείψει το Άργος Ορεστικό και να συμπτυχθεί προς την Βίγλιστα. Έτσι, από το βράδυ εκείνο μεταξύ 10 και 11 Νοεμβρίου η Καστοριά ήταν ελεύθερη πόλη. Οι τρεις έλληνες ιππείς αναχώρησαν για τον Απόσκεπο και διεμήνυσαν στον δήμαρχο να ετοιμάσουν οι κάτοικοι ψωμί και φαγητό για 25000 στρατιώτες, καθώς την άλλη ημέρα θα έμπαιναν θριαμβευτές στην πόλη[20]. Οι καστοριανοί εκείνο το βράδυ δεν κοιμήθηκαν. Ετοίμαζαν ελληνικές σημαίες και φαγητά για να υποδεχτούν τον ελληνικό στρατό και έκαναν δεήσεις στον Άγιο Μηνά, καθώς ξημέρωνε η εορτή του.   

  

Μεταγενέστερη φωτογραφία του τούρκικου στρατώνα, όπου έδρευαν οι δυνάμεις του Μεχμέτ Πασά. Σήμερα σώζεται σε κακή κατάσταση και δεν έχει κηρυχθεί ως διατηρητέο μνημείο.

Το παλιό μητροπολιτικό μέγαρο, όπου έγινε η πρώτη παρουσίαση
των ελλήνων αξιωματικών και δίπλα η Μητρόπολη.

         Τις πρώτες πρωινές ώρες της 11^ης Νοεμβρίου ο Ανθυπίλαρχος Πηχιών εισήλθε πρώτος με λίγους ιππείς και κατευθύνθηκε στον μητροπολίτη, όπου προανήγγειλε την απελευθέρωση της πόλης[21]. Στις 10:00 π.μ ο Επίλαρχος Άρτης με τους άνδρες του εισήλθε επίσημα στην πόλη και οι χιλιάδες πολίτες ξεχύθηκαν στους δρόμους να τον προϋπαντήσουν. Οι καμπάνες σήμαναν χαρμόσυνα και εκατοντάδες σημαίες κρεμάστηκαν στα μπαλκόνια. Ο γιατρός Δ. Φερραίος προσπάθησε να εκφωνήσει λογύδριο υποδοχής και δεν τα κατάφερε από τη συγκίνηση. Η πομπή κατέληξε στην Μητρόπολη, όπου έγινε η πρώτη πανηγυρική δοξολογία  στην ελεύθερη πόλη, χωροστατούντος του Μητροπολίτη Ιωακείμ. Την πανηγυρική ομιλία του Μητροπολίτη Ιωακείμ στον ναό ακολούθησε δεξίωση στο μητροπολιτικό μέγαρο. Εκεί, μετείχαν όλες οι θρησκευτικές κοινότητες της πόλης ώστε να δείξουν καλό πρόσωπο και την υποταγή τους στον ελληνικό στρατό, ανεξάρτητα βέβαια με τι έκαναν το προηγούμενο διάστημα. Πήραν τον λόγο ο μητροπολίτης, ο διευθυντής του εβραϊκού σχολείου Γκέρσον, εκ μέρους της τουρκικής κοινότητας ο έμπορος Σουλεϊμάν Εφέντη και ο Επίλαρχος Άρτης. Ο καστοριανός Ανθυπίλαρχος Πηχιών τοιχοκόλλησε στους τοίχους της πόλης την προκήρυξη[22]:

     Εν ονόματι του Βασιλέως της Ελλάδος Γεωργίου του Α’

Καταλαμβάνω την πόλιν Καστορίαν, διακηρύττω καθ’ Υψηλήν εντολήν της Βασιλικής Αυτού Υψηλότητος του Διαδόχου και Γενικού Αρχηγού των εν Μακεδονία στρατευμάτων, ότι οι νόμοι του Ελληνικού Κράτους θέλουσι ισχύει απο σήμερον και δια την Επαρχίαν Καστοριάς ανεξαρτήτως θρησκεύματος.

     Απο σήμερον μέχρι νεωτέρας διαταγής θέλει ισχύει ο Στρατιωτικός Νόμος, καθ’ όλην την Επαρχίαν.

                                                                       Εγένετο εν Καστορία τη 11η Νοεμβρίου 1912

                                                                                             Ο Διοικητής Ιππικού

                                                                                                   Ιωάννης Άρτης

     Το απόγευμα της ίδια ημέρας (19:00) στάλθηκε στο Άργος Ορεστικό μικρό απόσπασμα 5 ιππέων. Οι τούρκικες δυνάμεις το είχαν εγκαταλείψει και πορευόταν προς τη Βίγλιστα, μαζί με τους μπέηδες, τους υπαλλήλους και εκατοντάδες τούρκους πρόσφυγες από την κωμόπολη και το χωριό Καλονέρι Βοΐου. Οι αργίτες δεν είχαν γνώση των γεγονότων που εκτυλίχθηκαν το προηγούμενο βράδυ στην Καστοριά και με έκπληξη είδαν την πόλη τους άδεια από στρατό το πρωί της 11^ης Νοεμβρίου. Παρόμοια σκηνικά χαράς εκτυλίχθηκαν και εδώ το απόγευμα με υποδοχή του αποσπάσματος από τους κατοίκους[23]. Επίσης, την ίδια ημέρα απελευθερώθηκαν οι οικισμοί του ανατολικού και νοτιοανατολικού τμήματος της επαρχίας. Τα εθελοντικά σώματα Μακρή και Μαυρογένη εισήλθαν στο κατεστραμμένο Βογατσικό και την επομένη στο Άργος Ορεστικό, όπου προέβησαν σε αντίποινα πυρπολώντας τούρκικα κονάκια. Η ΙΙΙ Μεραρχία υπό τον Υποστράτηγο Κ. Δαμιανό[24] πορεύθηκε από το Σκλήθρο στο διάσελο της Κλεισούρας και στάθμευσε στην κωμόπολη Βασιλειάδα.     

Αποσπάσματα απο τις εφημερίδες Σκριπ και Εμπρός
τον Νοέμβριο του 1912

Τις πρωινές ώρες της 12^ης Νοεμβρίου εισήλθε στην Καστοριά το 1^ο Σύνταγμα Ιππικού και λίγο αργότερα ολόκληρη η ΙΙΙ Μεραρχία. Υπήρχε πρόβλημα στέγασης των χιλιάδων αυτών στρατιωτών και έτσι συγκροτήθηκε μια επιτροπή εύρεσης καταλυμάτων στην πόλη.Οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στον στρατώνα και σε τούρκικα αρχοντικά κονάκια πολλά από τα οποία πυρπόλησαν οι στρατιώτες κατά τη διαμονή τους ‘’από εμπρόσεκτη απροσεξία’’[25]. Την κατάληψη της Καστοριάς ακολούθησαν διθυραμβικά άρθρα στον Τύπο της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας[26], ενώ το επόμενο διάστημα το ελληνικό στράτευμα σταμάτησε την καταδίωξη των Τούρκων και ανασυντάχθηκε. Σταδιακά συγκεντρώθηκαν οι Μεραρχίες ΙΙΙ, ΙV και V στο δυτικό τμήμα της επαρχίας και μαζί με το 1^ο Σύνταγμα Ιππικού συγκρότησαν Τμήμα Στρατιάς, το Στρατηγείο της οποίας εγκαταστάθηκε στο χωριό Λεύκη (25 Νοε). Από εκεί συνέχισαν την καταδίωξη προς τα εδάφη της Κορυτσάς.     

Υποδοχή του Βασιλιά Κωνσταντίνου στην Καστοριά μετά την απελευθέρωση

πηγές εικόνων
αρχείο Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης
αρχείο εφημερίδων Σκριπ και Εμπρός
αρχείο Γ. Γκολομπία
αρχείο Π. Τσολάκη
Λ. Παπάζογλου (επιμ. Γ. Γκολομπίας / Κ. Αντωνιάδης), Φωτογραφικά πορτραίτα από την Καστοριά και την περιοχή της την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, Θεσ/νίκη, 2005
Ε. Κουτσιαύτης, Ιερός Ναός Κοιμ. της Θεοτόκου Καστοριάς και Επίσκοποι Μητροπόλεως Καστοριάς 150 χρόνια (1850-2006), εκδ. Ιερού Μητροπολιτικού Ναού Καστοριάς, Καστοριά, 2006

---

[1]   εφ. Δυτική Μακεδονία, φ. 23 (27.4.30) - φ. 59 (4.1.31)

[2]  Ο Ιωάννης Μπακάλης (1902-1956) γεννήθηκε στην Καστοριά το 1902. Σπούδασε δικηγόρος και διορίστηκε στο Πρωτοδικείο Καστοριάς το 1926. Το 1929-30 εκδίδει τη μεσοπολεμική εφημερίδας Δυτική Μακεδονία. Το διάστημα 1948-1956 έγινε εκδότης της εφημερίδας Ορεστιάς και πέθανε στην γενέτειρά του το 1956. Έχει συγγράψει και δύο ιστορικά βιβλία για την Καστοριά.    

[3]  εφ. Ορεστιάς, φ. 106 (7.11.48) - φ. 108 (28.11.48), φ. 111(12.12.48), φ. 112 (19.12.48), φ. 116 (23.1.49)

[4] Ο Μπεκήρ Φικρί Αγάς (1882-1914) κατάγονταν απο τον Αγ. Γεώργιο (Τσούρχλι) Γρεβενών. Κατατάχτηκε στον τουρκικό στρατό από μικρή ηλικία και πολέμησε στην Υεμένη. Το 1907 επιστρέφει στα Γρεβενά και ως λοχαγός έγινε διοικητής της Χωροφυλακής Γρεβενών. Συμμετείχε ως ηθικός αυτουργός στη δολοφονία του Μητροπολίτη Γρεβενών Αιμιλιανού Λαζαρίδη το 1911 από ρουμανοβλάχικη συμμορία. Στους Βαλκανικούς Πολέμους οργάνωσε ένα σώμα 80 ανδρών της χωροφυλακής Γρεβενών και 500 άτακτους ένοπλους χωρικούς. Πολεμώντας τον ελληνικό στρατό αποσύρθηκε στην Αλβανία και αργότερα μετέβη στη Ρουμανία και την Κωνσταντινούπολη. Πολέμησε κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στον Καύκασο ως αντισυνταγματάρχης, όπου σκοτώθηκε.

[5]  Ο Λεωνίδας Μαυροβίτης κατάγονταν από το Μαυροχώρι. Εγκαταστάθηκε στην Καστοριά και διετέλεσε δήμαρχος της πόλης. Συμμετείχε ενεργά στην απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους το 1912. Τον Μεσοπόλεμο ανέλαβε Διευθυντής του Υποκαταστήματος της Τράπεζας Θεσσαλίας στην Καστοριά, η οποία τελικά πτώχευσε.

[6]  Ο Μητροπολίτης Ιωακείμ Λεπτίδης (1871-1931) γεννήθηκε στην κωμόπολη Γκέλβερι (Κελλίβαρα) του Ικονίου. Σπούδασε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, όπου έγινε διάκονος, πρεσβύτερος και αναδείχτηκε διδάκτορας της θεολογίας. Το 1902 χειροτονήθηκε Επίσκοπος Ερυθρών της Μητρόπολης Εφέσσου. Το 1909 μετατίθεται στην Μητρόπολη Πρεσπών και Αχριδών και το 1911 στην Μητρόπολη Καστοριάς. Συνέβαλλε τα μέγιστα στη μη καταστροφή της Καστοριάς από τους Τούρκους πριν την απελευθέρωση. Πέθανε το 1931 στην Καστοριά και χαρακτηριστικό είναι ότι στην επικήδεια πομπή μεταφέρθηκε στο νεκροταφείο πάνω σε μια πολυθρόνα. Βλέπε σχετικά: Ε. Κουτσιαύτης, Ιερός Ναός Κοιμ. της Θεοτόκου Καστοριάς και Επίσκοποι Μητροπόλεως Καστοριάς 150 χρόνια (1850-2006), εκδ. Ιερού Μητροπολιτικού Ναού Καστοριάς, Καστοριά, 2006, σ. 148, 149

[7]  Γ. Μυλωνάς, Η δράσις των αντάρτικων σωμάτων εν Μακεδονία κατά τον πόλεμον του 1912-1913, Εν Βόλω, 1913, σ. 30-32

[8] Γ. Μυλωνάς, Η δράσις των αντάρτικων σωμάτων εν Μακεδονία κατα τον πόλεμον του 1912-1913, Εν Βόλω, 1913, σ. 28-60

   Σ. Κελαϊδής, Εθελοντικά σώματα Κρητών εν Μακεδονία, Εν Αθήναις, 1913, σ. 84-144

   Γ. Τζημόπουλος, Η απελευθέρωσις της Δυτικής Μακεδονίας από την τουρκική σκλαβιά, Θεσ/νίκη, 1974, σ. 81-96

   Γ. Πετσίβας (επιμ), Ο Βαλκανοτουρκικός Πόλεμος. Απομνημονεύματα Ι. Καραβίτη, Πετσίβα, Αθήνα, 2001, σ. 192-209

   Γ. Βέλκος (επιμ), Γ. Δικόνυμου ή Μακρή Ημερολόγιον πολέμου 1912 και 1913 εν Μακεδονία και Ήπειρω, Γιαχούδης, Θεσ/νίκη, 2003, σ. 61-67

[9]  Ο Κωνσταντίνος Ζαχαρακόπουλος (1860-1919) γεννήθηκε στο Καροπλέσι Καρδίτσας και φοίτησε στη Σχολή Ευελπίδων, αποφοιτώντας ως Ανθυπίλαρχος Ιππικού. Συμμετείχε στον πόλεμο του 1897 και τους Βαλκανικούς Πολέμους, ως διοικητής του 1^ου Συντάγματος Ιππικού. Αποστρατεύτηκε το 1919 ως υποστράτηγος και πέθανε στην Αθήνα.

[10]  Ο Ιωάννης Άρτης (1861-1956) κατάγονταν από το Μεσολόγγι. Μετά τη Σχολή Ευελπίδων πολέμησε στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897. Ως επίλαρχος ιππικού συμμετείχε στους Βαλκανικούς Πολέμους και μάλιστα ήταν ο διοικητής της ίλης του απελευθέρωσε τη Φλώρινα, την Καστοριά και το Άργος Ορεστικό. Πήρε μέρος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στη Μικρασιατική Εκστρατεία τοποθετήθηκε στρατιωτικός διοικητής Προύσσας. Αποστρατεύθηκε το 1923 ως υποστράτηγος και πέθανε το 1956.

[11]  αρχείο ΔΙΣ, φ. 1699α/Α/1122

      Ι. Άρτης, Η κατάληψις της Καστοριάς, εφ. Ορεστιάς, φ. 107 (14.11.48)

[12] Ο Παναγιώτης Νικολαΐδης (1871- ) γεννήθηκε στην Ελευσίνα Αττικής και φοίτησε στην σχολή Ευελπίδων. Ως αξιωματικός του Ιππικού πήρε μέρος στον πόλεμο του 1897, στους Βαλκανικούς Πολέμους, τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Μικρασιατική Εκστρατεία, όπου για κάποιο διάστημα ήταν διοικητής της Ταξιαρχίας Ιππικού. Ήταν ο πρώτος έλληνας αξιωματικός που εισήλθε στην Καστοριά κατά την απελευθέρωση του 1912. Αποστρατεύτηκε το 1927 ως υποστράτηγος και πέθανε.

[13]  Ο Φιλόλαος Πηχιών (καπετάν Φιλώτας ή Λαύρας) (1875-1947) ήταν γιος του πρωτεργάτη του Μακεδονικού Αγώνα Αναστάσιου Πηχιών και γεννήθηκε στην Καστοριά. Μετέβη στην νότια Ελλάδα, όπου έγινε ανθυπίλαρχος του ελληνικού ιππικού. Το 1905 πρωτοεμφανίστηκε ως καπετάν Φιλώτας με το σώμα του Δούκα στην περιοχή και αργότερα συνεργάστηκε με τον Δικώνυμο-Μακρή. Κατέφυγε λόγω ασθένειας στην Αθήνα και επανήλθε το 1907 ως καπετάν Λαύρας στην περιοχή του Μοριχόβου. Είχε ενεργό ρόλο κατά την απελευθέρωση της Καστοριάς το 1912, ενώ κατά το Μεσοπόλεμο αναρριχήθηκε μέχρι αξίωμα του υποστρατηγού. Σήμερα, το σωζόμενο αρχοντικό του Πηχιών στην Καστοριά, όπου διέμενε μέχρι τον θάνατό του το 1947, έχει μετατραπεί σε Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα.

[14]  Μ. Αργυρόπουλος, Η απελευθέρωσις της Καστοριάς, εφ. Καστορία, φ. 728 (7.11.37)

[15]  Ν. Γρηγοριάδης, Πως κατελήφθη η Καστοριά, εφ. Καστορία, φ. 501 (11.11.32)

     11 Νοεμβρίου 1912: Τρεις καβαλάρηδες ελευθερώνουν την Καστοριά, Μακεδονική Ζωή 270 (Νοε 88), σ.

[16]  Μ. Αργυρόπουλος, Η απελευθέρωσις της Καστοριάς, εφ. Καστορία, φ. 728 (7.11.37)

[17]  Ι. Μπακάλης, Η κατάληψη της Καστοριάς, εφ. Δυτική Μακεδονία, φ. 59 (4.1.31) (προσωπική αφήγηση του στρατιώτη Κ. Γούσια)

[18]  Μ. Αργυρόπουλος, Η απελευθέρωσις της Καστοριάς, εφ. Καστορία, φ. 728 (7.11.37) (προσωπική αφήγηση δημάρχου Κ. Γούση)

[19]  ο.π, φ. 728(7.11.37)

[20]  11 Νοεμβρίου 1912: Τρεις καβαλάρηδες ελευθερώνουν την Καστοριά, Μακεδονική Ζωή 270 (Νοε 88), σ.

[21]  Κ. Πηχιών, Τα περιστατικά της απελευθερώσεως της πόλεώς μας, εφ. Νέα Καστοριά, φ. 21 (11.11.56)

[22]  Ι. Μπακάλης, Φλόγες και δάφνες, εφ. Καστορία, φ. 297 (11.11.28)

     Ι. Άρτης, Η κατάληψις της Καστοριάς, εφ. Ορεστιάς, φ. 107 (14.11.48)

     Γ. Τζημόπουλος, Η απελευθέρωσις της Δυτικής Μακεδονίας από την τουρκική σκλαβιά, Θεσ/νίκη,

 1974, σ. 144

     Δ. Μακρής, Πως απελευθερώθηκε η Καστοριά το 1912, Μακεδονική Ζωή 138 (Νοε 77), σ. 16      

[23] Ανέκδοτο προσωπικό ημερολόγιο Χρήστου Τυπάδη, αρχείο Μορφωτικού Συλλόγου Ορεστίς Άργους Ορεστικού, σ. 80, 81

[24] Ο Κωνσταντίνος Δαμιανός (1853-1915) κατάγονταν από την Ύδρα και φοίτησε στη Σχολή Ευελπίδων. Συμμετείχε στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 και στους Βαλκανικούς Πολέμους, ως διοικητής της ΙΙΙ Μεραρχίας. Πέθανε το 1915 στην Αθήνα.

[25]  Ι. Μπακάλης, Η απελευθέρωσις της Καστοριάς, εφ. Δυτική Μακεδονία, φ. 48 (19.10.30)

[26]  Ε. Πελαγίδης, Η απελευθέρωση της Καστοριάς με τον φακό του αθηναϊκού Τύπου του 1912, Μακεδονική Ζωή 186 (Νοε 81), σ. 14-18