Καστοριανοί Άγιοι (μέρος 2ο)

Άγιος Νεομάρτυρας  Ιάκωβος (μέσα 15^ου αι - 1519)

Ο Άγιος Ιάκωβος με τους μαθητές
του Ιάκωβο και Διονύσιο

     Ο Νεομάρτυρας Ιάκωβος γεννήθηκε στον οικισμό Βοεβονδάδες περί τα μέσα του 15^ου αι. με το όνομα Ιωάννης. Συχνά, εμφανίζεται και με το προσωνύμιο εκ Καστορίας ή Καστοριανός. Οι Βοενβοδάδες σύμφωνα με την περιγραφή στο Συναξάριο του Αγίου[1] πρέπει να βρισκόταν στην περιοχή της Μοσχόπολης, που σήμερα ανήκει στην Αλβανία, όμως τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας ανήκε στην ευμεγέθη Μητρόπολη Καστοριάς, και μάλιστα στους πρόποδες του όρους Οστροβίτσα. Ο Ιωάννης δεν πήγε σχολείο, καθώς από μικρός βοσκούσε τα ζώα της οικογένειάς του και πλούτισε σύντομα. Ο αδερφός του τον κατηγόρησε στους Τούρκους ότι πλούτισε λόγω εύρεσης ενός θησαυρού και έτσι αναγκάστηκε να μετοικήσει στην Πόλη, εμπορευόμενος πρόβατα. Ήταν τέτοια η φήμη και ο πλούτος του ώστε κάποια στιγμή γνωρίστηκε μάλιστα με τον Άγιο Πατριάρχη Νήφωνα, που συνετέλεσε τα μέγιστα στην μεταστροφή του προς τα Θεία. Μοίρασε την περιουσία του συνόλου 600000 γροσίων και μετέβη στο Άγιο Όρος[2]. Στη μονή Δοχειαρείου έγινε μοναχός Ιάκωβος και παρέμεινε τρία έτη, μέχρι την αναχώρησή του προς τη Σκήτη του Τιμίου Προδρόμου Ιβήρων και τον γέροντα Ιγνάτιο. Μετά τον θάνατο του γέροντα απέκτησε υποτακτικούς τους μοναχούς Μαρκιανό και Θεωνά, τον μετέπειτα Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. Από εκεί επιζητώντας τον ησυχασμό μεταφέρθηκε μαζί με 6 μαθητές του για κάποιο διάστημα σε μια σκήτη στο όρος του Άθωνα.

     Την Άνοιξη του 1518 ο Άγιος Ιάκωβος και η συνοδεία του αναχώρησαν από το Όρος και πορεύθηκαν προς την Αιτωλία, μέσω της Θεσσαλονίκης και των Μετεώρων, βρίσκοντας ανάπαυση στη Μονή Τιμίου Προδρόμου του χωριού Ανάληψη (Δερβέκιστα). Η φήμη του Ιακώβου είχε περάσει τα όρια της Αιτωλίας και έφτασε στα αυτιά του Μητροπολίτη Άρτας Ακάκιου, ο οποίος αρχικά καλοδέχτηκε τους νέους μοναχούς. Σε σύντομο όμως διάστημα φθονούντες μοναχοί τον συκοφάντησαν με ψευδείς κατηγορίες και ο Ακάκιος τον παρέδωσε στον τούρκο μπέη των Τρικάλων μαζί με δύο μαθητές του. Φυλακίστηκαν 40 μέρες ως επαναστάτες στα Τρίκαλα και μεταφέρθηκαν στην Ανδριανούπολη και το Διδυμότειχο, όπου βρισκόταν ο Σουλτάνος Σελήμ Α’ (1470-1520). Υπέστησαν φρικτά βασανιστήρια και τελικά απαγχονίστηκαν στις 1 Νοεμβρίου 1519 στην Ανδριανούπολη. Ο Άγιος Ιάκωβος μάλιστα αναφέρεται ότι κρεμάστηκε ενώ ήταν ήδη νεκρός. Ενταφιάστηκαν στο Αρβανιτοχώρι, έξω από την Ανδριανούπολη, και μεταφέρθηκαν μετά από τρία έτη στη Μονή Σίμωνος Πέτρας του Αγίου Όρους και τη Μονή Αγ. Αναστασίας Φαρμακολύτριας στη Θεσσαλονίκη από μοναχούς μαθητές του Ιακώβου[3]. Τον βίο του συνέγραψε ο σύγχρονός του ρήτορας Θεοφάνης ο Θεσσαλονικέυς. Τμήματα των λειψάνων του Οσίου βρίσκονται σήμερα στον Μητροπολιτικό Ναό Καστοριάς, στην Ι.Μ Τιμ. Προδρόμου Ανάληψης Αιτωλίας και την Ι.Μ Αγ. Αναστασίας Φαρμακολύτριας.  

Άγιοι Οσιομάρτυρες Ιάκωβος ο Διάκονος  και Διονύσιος ο Μοναχός (  - 1519)

     Οι Οσιομάρτυρες Ιάκωβος ο Διάκονος και Διονύσιος ο Μοναχός ήταν μαθητές και ακόλουθοι του Αγίου Νεομάρτυρα Ιακώβου εκ Καστορίας. Δεν γνωρίζουμε ούτε την καταγωγή τους, ούτε την ηλικία τους, καθώς σε καμία πηγή δε γίνεται λόγος, παρά αναφέρονται μόνο τα ονόματα και η ιδιότητά τους. Μιλάμε σαφώς για άτομα νεότερης ηλικίας από τον γέροντα, όπως εξάλλου αποδίδονται και σε εικόνες, ο ένας να κρατά ένα μοναστήρι (προφανώς της Δερβέκιστας) και ο άλλος ένα σταυρό. Μόναζαν στο μοναστήρι του Τιμ. Προδρόμου της Αιτωλίας και ακολούθησαν τον γέροντά τους στη φυλακή, τα βασανιστήρια και την αγχόνη. Δεν γνωρίζουμε αν ήταν υποτακτικοί του ήδη από το Άγιο Όρος, που μοιάζει και το πιθανότερο. Πάντως, κατά την περιγραφή του μαρτυρίου τους αναφέρεται πως ο Διάκονος Ιάκωβος ήταν ιδιαίτερα όμορφος στην όψη και ότι κρεμάστηκε εκ δεξιών του Αγίου Ιακώβου, ενώ ο Διονύσιος εξ αριστερών[4]. Ήταν και οι δύο ζωντανοί τη στιγμή της θανάτωσης, σε αντίθεση με τον γέροντα. Τα λείψανά τους μεταφέρθηκαν μαζί με του Αγίου Ιακώβου και συνεορτάζουν μαζί του στις 1 Νοεμβρίου.

Όσιος Νικάνορας (1491-1549)

Ο Όσιος Νικάνορας ως φύλαξ
των παιδιών της Καστοριάς
σε σύγχρονη φορητή εικόνα

     Ο Όσιος Νικάνορας, κατά κόσμον Νικόλαος, γεννήθηκε το 1491 στη Θεσσαλονίκη από δύο ευσεβείς και πλούσιους γονείς, τον Ιωάννη και τη Μαρία. Η γέννησή του μαρτυρείται ως θαυματουργική, καθώς η μητέρα του ήταν στείρα. Λαμβάνει ανώτερη παιδεία από προσωπικό διδάσκαλο και στην ηλικία των 20 ετών χάνει τον πατέρα του, ενώ λίγα έτη αργότερα και τη μητέρα του. Χειροτονείται διάκονος και πρεσβύτερος από τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης και διορίζεται τυπικάριος, ένα είδος γενικού επιμελητή της Μητρόπολης. Η αγάπη του όμως για την άσκηση και απόκοσμη ζωή τον ωθούν να μοιράσει την μεγάλη περιουσία του και να πορευθεί στα 27 του χρόνια στο όρος Καλλίστρατο των Γρεβενών και στην ερειπωμένη από τους Βουλγάρους παλιά μονή του Αγ. Γεωργίου. Εκεί, ασκητεύει ως ερημίτης μοναχός, με ευτελή περιβολή και ελάχιστη τροφή, θαυματουργεί, δεχόμενος πειρασμούς και μεγάλες δυσκολίες. Υποδεχόταν κάποιες φορές και τον Όσιο Διονύσιο, παλιό γνώριμο και ασκητή του Ολύμπου. Η φήμη του προσελκύει μαθητές και χρηματοδότες για την ανέγερση μονής αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Έτσι, ιδρύει το 1534 εντυπωσιακό οχυρωμένο μοναστήρι σε απρόσιτο βάραθρο πάνω από τις δίνες του ποταμού Αλιάκμονα που ονομάστηκε Μονή Ζάβορδας, λόγω του παλαιού πλησιόχωρου οικισμού[5]. Μονάζει εκεί μέχρι το ειρηνικό τέλος της ζωής του, συγγράφει διαθήκη και τάφεται στην Ωραία Πύλη του παρεκκλησιού του Τιμ. Προδρόμου.

     Κατά την αποκομιδή των λειψάνων του τα οστά του Νικάνορα ευωδίασαν και μετα θάνατον, του αποδίδονται μια σειρά από θαύματα που έχουν σχέση με την ίαση επιδημιών και ασθενειών κατοίκων όλης της Δυτικής Μακεδονίας, αλλά και ζώων[6] [7]. Στην Καστοριά τιμάται ως προστάτης των παιδιών, εξαιτίας της εξάλειψης μιας επιδημίας στην πόλη σε νεότερους χρόνους. Πρόσφατα, έχει ανεγερθεί στην πόλη μεγαλοπρεπής ναός στο όνομα του Οσίου Νικάνορα, που γιορτάζει στις 7 Αυγούστου.   

Ο νεοανεγερθείς ναός του Οσίου Νικάνορα στην Καστοριά

Άγιος Διονύσιος εν Ολύμπω (τέλη 15^ου - μέσα 16^ου αιώνα)

Ο Όσιος Διονύσιος εν Ολύμπω σε τοιχογραφία του κυριακού
στη Σκήτη Αγ. Δημητρίου της Ι.Μ Βατοπεδίου (1796)

     Ο Άγιος Διονύσιος, κατά κόσμον Δημήτριος Καλέτσης, καταγόταν από τη Σκλάταινα (Δρακότρυπα) Καρδίτσης και είχε γονείς τον Νικόλαο και τη Θεοδώρα. Η ακριβής χρονολογία γέννησής του είναι άγνωστη και πιθανολογείται την τελευταία δεκαετία του 15^ου αι. Ο Δημήτριος μαθήτευσε στο σχολείο της πατρίδας του και από νωρίς έδειξε την ιδιαίτερη κλίση του προς τα πνευματικά. Σε μικρή ηλικία ακολούθησε τον διερχόμενο από το χωριό του μοναχό Άνθιμο και εκάρη μοναχός στη Ι.Μ Μεγάλου Μετεώρου το 1512 με το όνομα Δανιήλ. Από εκεί πορεύθηκε στις Καρυές και τον Πρώτο Αγίου Όρους, γέροντα Γαβριήλ. Όμως, λόγω του γεγονότος ότι δεν είχε γένια στάλθηκε για κάποιο χρονικό διάστημα εκτός του Όρους στον Επίσκοπο Κασσανδρείας Ιάκωβο. Τελικώς, επέστρεψε στο Πρωτάτο και έγινε μεγαλόσχημος με το όνομα Διονύσιος. Παρέμεινε εκεί μια δεκαετία περίπου και αναζητώντας τον ησυχασμό έφτασε στη Σκήτη Καρακάλλου, όπου ίδρυσε το ναΰδριο της Αγίας Τριάδος και ασκήτεψε κάποια χρόνια. Στο μεσοδιάστημα επισκέφτηκε κάποια στιγμή τους Αγίους Τόπους, όπου αρνήθηκε την ανάδειξή του σε αρχιερέα, επιστρέφοντας στο ασκηταριό του. Μετά απο πιέσεις έγινε ηγούμενος της Μονής Φιλοθέου, όπου προσπάθησε να εξελληνίσει κατα κάποιο τρόπο το βουλγάρικο αυτό μοναστήρι. 

Το παλαιό συγκρότημα της Ιεράς Σταυροπηγιακής
Μονής Αγίου Διονυσίου στον Όλυμπο

Έτσι, εκδιώχθηκε και με τη συνοδεία του πορεύθηκε στη Βέροια, όπου ανακαίνισε τη Μονή Τιμ. Προδρόμου και πάλι προσπάθησαν να τον χειροτονήσουν επίσκοπο. Εκείνο το διάστημα πρέπει να γνωρίστηκε και με τον θεσσαλονικέα Όσιο Νικάνορα και να αναπτύχθηκε φιλία μεταξύ τους. Η αγάπη όμως για την άσκηση τον οδήγησε για ακόμη μια φορά στη φυγή προς τον Όλυμπο, όπου ίδρυσε το 1542 την ονομαστή Μονή Αγ. Τριάδος, όπου σώζεται σήμερα το σπήλαιο άσκησης του Αγίου με το αγίασμα. Η προσωρινή του μετακίνηση στο Πήλιο, λόγω προστριβών με την οθωμανική διοίκηση, δεν σταμάτησε το πλούσιο πνευματικό και καλλιτεχνικό έργο του. Μετά την άγνωστη χρονολογικά εκδημία του τα ευωδιάζοντα οστά του και τα πολλά θαύματά του τον ενέταξαν στο Αγιολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Το 1943 το μοναστήρι της Αγ. Τριάδος καταστράφηκε από τους Γερμανούς και στη συνέχεια ανοικοδομήθηκε σε πλησιόχωρη περιοχή η Σταυροπηγιακή Ι.Μ Αγίου Διονυσίου, στο όνομά του. Στην Καστοριά τιμάται λόγω των συχνών περιοδειών του στη Δυτική Μακεδονία και της στενής σχέσης του με τον Όσιο Νικάνορα, προστάτη των παιδιών της πόλης. Το όνομά του εορτάζει στις 23 Ιανουαρίου[8] [9] [10].

Άγιος Νεομάρτυρας Μάρκος εκ Κλεισούρας (  -1598)

Ο Άγιος Νεομάρτυρας Μάρκος
από την Κλεισούρα

     Ο Νεομάρτυρας Μάρκος Μαρκούλης καταγόταν από την Κλεισούρα Καστοριάς και έζησε τον 16^ο αι. Οι πηγές για τον βίο και το μαρτύριο του Αγίου εκλείπουν και οι μοναδικές πληροφορίες μας γι’ αυτόν προέρχονται από χειρόγραφο του καστοριανού ιερέα παπα-Αργύρη. Στο χειρόγραφο μνημονεύεται μονάχα ο πατέρας του Πέτρος και ο τρόπος μαρτυρίου του. Συνελήφθη απο τους Οθωμανούς και οδηγήθηκε στο Άργος Ορεστικό, όπου υποβλήθηκε σε βασανιστήρια προκειμένου να αλλαξοπιστήσει. Τελικώς, απαγχονίστηκε και το λείψανό του ρίχθηκε στον ποταμό Αλιάκμονα το 1598[11] [12]. Ο πρώτος εορτασμός του ονόματός του έγινε το 2012 και ως μέρα μνήμης του ορίστηκε η 12η Νοεμβρίου.       

Άγιος Νεομάρτυρας Νούλτσος (  -1696)

Ο Άγιος Νεομάρτυρας Ναούμ
από την Καστοριά

     Ένας ακόμη άγνωστος τοπικός Νεομάρτυρας είναι ο Ναούμ ή Νούλτσος από την πόλη της Καστοριάς. Έζησε τον 17^ο αι. και η μόνη πηγή για το μαρτύριό του είναι ο Κώδικας της Μητρόπολης Καστοριάς [13]. Απαγχονίστηκε από τους Οθωμανούς μαζί με τον αδερφό και τον γαμπρό του σε μια λεύκη της Αγοράς στις 21 Απριλίου 1696. Δεν αναφερέται αν ήταν ιερωμένος, πάντως ο θάνατός του άσκησε μεγάλη επιρροή στους κατοίκους της πόλης[14] και παρέμεινε στη μνήμη τους ως ένας Μάρτυρας και όχι ένας απλός εκτελεσθέντας. Προφανώς, πρόκειται για ευσεβή και φιλόθεο άτομο που μαρτύρησε για λόγους πίστης και αναγνωρίστηκε ως Άγιος Νεομάρτυρας. Η μνήμη του εορτάζεται στις 21 Απριλίου.  

Άγιος Γεράσιμος Παλλαδάς (1633-1714)

Ο Άγιος Γεράσιμος ο Παλλαδάς,
Πατριάρχης Αλεξανδρείας

     Ο εκ Σκιλλούντα (Καλλονή) Ηρακλείου Κρήτης ορμώμενος Γεράσιμος Παλλαδάς γεννήθηκε πιθανώς το 1633, έχοντας πατέρα τον ιερέα και διδάσκαλο Θεόδωρο, ο οποίος του εμφύσησε την αγάπη προς τα Θεία και τα πρώτα γράμματα. Η οικονομική κατάσταση της οικογένειάς του επέτρεψε να μεταβεί για σπουδές στην Κέρκυρα και τη Βενετία. Έπειτα, επιστρέφει ως  ιερωμένος και δάσκαλος στον ελληνικό χώρο και  διδάσκει στα Ιωάννινα, την Άρτα και την Παραμυθιά. Καταλήγει στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Σχολή Γ. Κυρίτζη στην Καστοριά, όπου διδάσκει για άγνωστο χρονικό διάστημα, μέχρι να ενθρονιστεί Μητροπολίτης Καστοριάς το 1677. Το 1686 καθαιρείται απο τη Σύνοδο του Πατριαρχείου Αχρίδος, μεταφέρεται στη Μητρόπολη Ανδριανούπολης και το 1688 γίνεται Πατριάρχης Αλεξανδρείας. Εκεί, συγγράφει πολλές μελέτες, βοηθά στην επίλυση του σιναΐτικου προβλήματος και εξασφαλίζει οικονομικά το Πατριαρχείο μετά από ταξίδια σε Βλαχία και Ρωσία. Το 1710 παραιτείται λόγω γήρατος και παραμένει 2 έτη στο Ταμιάθιο (Νταμιέττα) Αιγύπτου. Έπειτα, μονάζει στη Μονή Βατοπεδίου Αγίου Όρους, όπου πεθαίνει και τάφεται το 1714. Στη μονή υπάρχει σήμερα το λείψανό του και η αγιοκατάταξή του έγινε το 2002 από το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας. Γιορτάζει την ημέρα κοίμησής του στις 15 Ιανουαρίου[15] [16].  

Άγιος Οσιομάρτυρας Νικόδημος (  -1722)

Ο Άγιος Οσιομάρτυρας Νικόδημος
σε φορητή εικόνα

     Ο κατά κόσμο Νικόλαος ήταν πιθανότατα αρβανίτικης καταγωγής και καταγόταν από το Βιθκούκι της Μοσχόπολης, που ανήκε στην Μητρόπολη Καστορίας κατά την Τουρκοκρατία. Σύμφωνα βέβαια με το Νέον Μαρτυρολόγιον καταγόταν από το Ελβασάν[17] και γι’ αυτό συχνά αναφέρεται ως Άγιος Νικόδημος του Ελβασάν. Γεννήθηκε χριστιανός και σε άγνωστη ηλικία μετοίκησε στο Βεράτι μαζί με την οικογένειά του, ασκώντας το επάγγελμα του ράπτη. Η συναναστροφή με μουσουλμάνους και η ασθενής πίστη του στον Χριστιανισμό τον οδήγησε στο να ασπαστεί την μουσουλμανική θρησκεία και να εξισλαμίσει και τα μέλη της οικογένειάς του. Μοναδική εξαίρεση ένα από τα παιδιά του το οποίο στάλθηκε από χριστιανούς στο Άγιο Όρος. Ενώ ο Νικόλαος μεταβαίνει εκεί προκειμένου να το φέρει πίσω και να του επιβάλλει τη νέα πίστη, δέχεται την Θεία Χάρη και μεταστρέφεται πλήρως. Γίνεται μοναχός με το όνομα Νικόδημος και ασκητεύει στην Καλύβη της Αναλήψεως στην Σκήτη της Αγ. Άννας, κοντά στον γέροντα Φιλόθεο. Στα τρία χρόνια απόλυτης νηστείας και προσευχής δέχθηκε θεία οράματα και του γεννήθηκε η επιθυμία να ομολογήσει την πίστη του και να μαρτυρήσει. Επισκέφθηκε τον γέροντα Ακάκιο των Καυσοκαλυβίων και με την ευχή του αναχώρησε για το Βεράτι. Εκεί, δηλώνοντας δημόσια την πίστη του δικάζεται, φυλακίζεται και βασανίζεται ενώπιον του τοπικού μουσουλμάνου άρχοντα. Οι δήμιοί του τον κατακρημνίζουν στο κενό από το κάστρο του Βερατίου και σώζεται θαυματουργικά. Τελικώς, δέχεται νέα βασανιστήρια και αποκεφαλίζεται την 11^η Ιουλίου 1722, η οποία είναι και η ημέρα μνήμης του[18] [19].

Ο ορθόδοξος ναός του Αγ. Νικοδήμου στο Βιθκούκι της Κορυτσάς

πηγές εικόνων

Μον. Μωυσής Αγιορείτης, Οι Άγιοι του Αγίου Όρους, Μυγδόνια, Θεσ/νίκη, 2007

panoramio.com

προσωπικό αρχείο

---

[1]  Επιμ. Δ. Λουκοπούλου, Ακολουθία και Βίος του Οσιομάρτυρος Ιακώβου του Νέου, δαπάνη διαλ. μονής Τιμίου Προδρόμου, Εν Αθήναις, 1894, σ. 28, 29

[2]  Αρχιμ. Χ. Βασιλόπουλος, Ο Άγιος Ιάκωβος ο Νεομάρτυς. Βίος και Ακολουθία, Αθήναι, 1952, σ. 74

[3]  Α. Γκλαβίνας, Ο εκ Καστορίας Νεομάρτυς Ιάκωβος, Μακεδονικά 14 (1974), ΕΜΣ, Θεσ/νίκη, σ. 42, 43

[4] Κ. Δουκάκης, Μέγας Συναξαριστής Νοεμβρίου, Εν Αθήναις, 1895,σ. 51-54

[5]  Βλ σχετικά Μητρ. Γρεβενών Σέργιου Σιγάλα, Ιερά Μονή Οσίου Νικάνορος και το κειμηλιοφυλάκιόν της, Γρεβενά, 1991

[6]  Κ. Δουκάκης, Μέγας Συναξαριστής Αυγούστου, Εν Αθήναις, 1895, σ. 135-138

[7]  Γ. Λυριτζής, Ο Όσιος Νικάνωρ και το μοναστήρι του (ανάτυπο), εκδ Ι.Μ Γρεβενών, Γρεβενά, 1995, σ. 25-30

[8]  Αρχιμ. Α. Καραμαντζάνης, Ο Άγιος Διονύσιος ο εν Ολύμπω, Ι.Μ Αγ. Διονυσίου, 1998

[9]  Α. Γκλαβίνας, Ανέκδοτος βίος του Αγίου Διονυσίου ιδρυτή της Ιεράς Μονής Αγίου Διονυσίου Ολύμπου, Γραγόριος Παλαμάς 66 (1983), σ. 18-30

[10]  Ε. Αμοιρίδου, Όσιος Διονύσιος και Όσιος Νικάνορας. Οι σχέσεις των δύο λαμπρών Αγίων της Μακεδονίας, Διονύσιος ο εν Ολύμπω. Η ζωή και η δράση του Οσίου, Πρακτικά Επιστημονικής Επετηρίδας 13-14 Σεπτεμβρίου 1996, Δήμος Κατερίνης, Κατερίνη, 2000, σ. 64-85

[11]  Ν. Σιώκης, Η ιστορία και τα κειμήλια των Ιερών Ναών Αγίου Νικολάου και Αγίου Δημητρίου Κλεισούρας Καστοριάς, University Studio Press, Θεσ/νίκη, 2001, σ. 17

[12]  Λ. Παπαϊωάννου, Άργος πόλη Ορεστίδας, Μορφωτικός Σύλλογος Άργους Ορεστικού ‘’Η Ορεστίς’’, 1996, Άργος Ορεστικό, σ. 220, 221

[13]  Κώδικας Μητρόπολης Καστοριάς, αριθ. 2754, σ. 80

[14]  Π. Τσαμίσης, Η Καστοριά και τα μνημεία της, Αλευρόπουλου, Εν Αθήναις, 1949, σ. 29

[15]  Ν. Φορόπουλος, Γεράσιμος Β’ Παλλαδάς, ΘΗΕ 4 (1964), σ. 335-338

[16]  Ε. Χατζόγλου-Μπαλτά, Γεράσιμος Β’ Παλλαδάς Πατριάρχης Αλεξανδρείας (1625/30-1714), Σύλλογος προς διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων, Αθήναι, 2006

[17]  Νικόδημος Αγιορείτης, Νέον Μαρτυρολόγιον, τυποις Καραμπίνη, Εν Αθήναις, 1856, σ. 111

[18]  ο.π, σ. 111, 112

[19]  Μ. Τρίτος, Βλάχοι: Μαρτυρία Ορθοδοξίας, ελληνισμού και Πολιτισμού, Φιλόπτωχος Αδελφότης Ανδρών Θεσσαλονίκης, Θεσ/νίκη, 2012