Ιστορικά Καστοριάς: Η Καστοριά με μια ματιά: Ανθρωπογενές περιβάλλον

Αντιπεριφέρεια Καστοριάς

Έκταση: 1720,1 τ.χλμ Πληθυσμός (2011): 50322 κατ. Πυκνότητα: 29,26 κατ./τ.χλμ.

Η εντυπωσιακή πόλη της Καστοριάς περιβάλλεται από βορρά και νότο
από τη λίμνη Ορεστιάδα.

Η Καστοριά είναι μια μικρή ηπειρωτική πόλη στη βορειοδυτική εσχατιά του ελλαδικού χώρου. Αποτελεί πρωτεύουσα της ομώνυμης Αντιπεριφέρειας (πρώην Νομού) Καστοριάς, μιας εκ των τεσσάρων της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας με έδρα την Κοζάνη. Συνορεύει βόρεια με την Αντιπεριφέρεια Φλώρινας, ανατολικά και νότια με αυτή της Κοζάνης, νοτιοδυτικά με τις Αντιπεριφέρειες Γρεβενών και Ιωαννίνων και δυτικά με το Αλβανικό Κράτος.

Πόλη και λίμνη αλληλεπιδρούν ασταμάτητα εδώ και 15 περίπου αιώνες.
Μια σχέση που πρέπει να διατηρηθεί σε ισορροπία.

Ως πυρήνας της περιοχής λειτουργεί βεβαίως η «βυζαντινή αρχόντισσα», η πόλη της Καστοριάς, κτισμένη σε ένα στρατηγικό σημείο, τον ισθμό της χερσονήσου που εισχωρεί στη λίμνη Ορεστιάδα. Η πόλη είναι μικρή πληθυσμιακά (17000 περίπου μαζί με το προάστιο Χλόη) και αυτό βοήθησε στο να διατηρήσει αρκετά αυθεντικά στοιχεία του πολιτιστικού και περιβαλλοντικού αποθέματός της. Κτίστηκε στα μέσα του 6^ου αι. μ.Χ. ως ένα περιτειχισμένο κάστρο σε έδαφος με αμφιθεατρική διάταξη και έχοντας αμφίπλευρη θέα από βορρά και νότο. Η λίμνη αγκαλιάζει στοργικά την πόλη από δύο πλευρές, που έχουν πάρει τις ονομασίες Βόρεια και Νότια Παραλία. Στις ειδυλλιακές αυτές προμενάδες κάνουν την καθημερινή βόλτα τους οι ντόπιοι και οι επισκέπτες, ενώ γευματίζουν στα παραδοσιακά εστιατόρια και διασκεδάζουν στα πολυσύχναστα καφέ και μπαρ δίπλα στη λίμνη. Στο εσωτερικό αυτής της χερσονήσου σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση οι δύο παραδοσιακές συνοικίες Ντολτσό και Απόζαρι με τα πετρόχτιστα στενά σοκάκια, τις δεκάδες μικρές βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες, όπως και τα εξαίρετης αρχιτεκτονικής κτίσματα διαφόρων περιόδων, από τα μακεδονικά αρχοντικά έως τις αστικές νεοκλασικές οικίες. Ιστορικά, το κέντρο της πόλης αναπτυσσόταν κατά μήκος της ανηφορικής οδού Μητροπόλεως και πέριξ της πλατείας Ομονοίας, ενώ σήμερα εντοπίζεται στη στενή ζώνη του ισθμού και ακριβώς εκτός των βυζαντινών τειχών, όπου συνωστίζονται υπηρεσίες, εμπορικά μαγαζιά και κατοικίες.

Τα αμφιθεατρικά κτισμένα σπίτια της συνοικίας Ντολτσό.
Σε πρώτο πλάνο τα αρχοντικά Βέργουλα και Δεληδίνα του 19ου αι.

Η υπόλοιπη χερσόνησος της λίμνης, που μεταξύ των ντόπιων αναφέρεται ως «Βουνό», επιλέχθηκε πολύ σωστά σε παλαιότερες εποχές να μην ανοικοδομηθεί (με εξαίρεση το Νοσοκομείο), αλλά να παραμείνει ως ένας υπέροχος εσωτερικός «κήπος» της πόλης με μια εξαίρετης ομορφιάς περιμετρική διαδρομή πλάι στη λίμνη, μήκους 6 περίπου χλμ., όπου και το ονομαστό βυζαντινό μοναστήρι της Παναγιάς Μαυριώτισσας. Έτσι, όταν οι αυξανόμενες στεγαστικές ανάγκες του πληθυσμού κατά τον 20^ο αι. έκριναν απαραίτητες τις αστικές επεκτάσεις, αυτές έγιναν εκτός χερσονήσου. Αρχικά, δημιουργήθηκε κατά τον Μεσοπόλεμο ο προσφυγικός συνοικισμός της Καλλιθέας στον απότομο λόφο απέναντι από την είσοδο του ισθμού. Μεταπολεμικά, ανοικοδομήθηκε σταδιακά το νότιο προάστιο με τις συνοικίες Ντόπλιτσα, Νταϊλάκη και ΛΥΒ, ενώ κατά τη δεκαετία του 1990 δημιουργήθηκε και άρχισε να πυκνώνει το βόρειο προάστιο Χλόη ή Φουντουκλή. Τέλος, σε μικρή απόσταση γύρω από την πόλη έχουν αναπτυχθεί διάφοροι περιαστικοί οικισμοί, με κυριότερο τους Μανιάκους, μια κωμόπολη 3000 κατοίκων περίπου με τα Α.Τ.Ε.Ι. της πόλης.

Η βυζαντινή μονή Παναγίας Μαυριώτισσας (1082 μ.Χ.) βρίσκεται σε μια ειδυλλιακή
τοποθεσία της χερσονήσου που εισχωρεί στη λίμνη.

Στον Δήμο Καστοριάς ανήκουν πλέον το μεγαλύτερο μέρος των οικισμών της Αντιπεριφέρειας. Ξεκινώντας από ανατολάς συναντούμε την ορεινή Κλεισούρα, το ονομαστό βλαχοχώρι με το μεγάλο πνευματικό και εμπορικό παρελθόν. Εν συνεχεία τα «καμπίσια» χωριά της ιστορικής περιοχής Πόπολη, στα ανατολικά της λίμνης. Ο Βέργας, η άλλοτε ακμαία Βασιλειάδα με το υπαίθριο αεροπλάνο - έκθεμα στην πλατεία της, ο Μελισσότοπος και ο Σταυροπόταμος, η Λιθιά με τα καζάνια και το πέτρινο γεφύρι, και το κεφαλοχώρι Κορησός. Την ζώνη αυτή θα την χαρακτηρίζαμε παράλληλα ως το μοναστικό κέντρο της περιοχής, καθώς εδώ εντοπίζονται τέσσερα μοναστήρια: της Παναγίας Κλεισούρας, των Αγίων Αναργύρων Μελισσοτόπου, της Αγίας Παρασκευής Βασιλειάδας (Κόττορι) και του Αγίου Νικολάου Τσιριλόβου.

Η συνοικία του Αγίου Δημητρίου της ορεινής και χιονισμένης Κλεισούρας (υψομ. 1170 μ.)

Τα χωριά της λίμνης αποτελούν το Μαυροχώρι, η Πολυκάρπη και το Δισπηλιό με τα σπάνια ευρήματα του λιμναίου νεολιθικού οικισμού και την εντυπωσιακή αναπαράσταση με τις ξύλινες καλύβες πάνω στο νερό. Το Μαυροχώρι και η Πολυκάρπη διαθέτουν αξιόλογα νεοκλασικά σχολεία και όμορφες προβλήτες, που εισχωρούν στη λίμνη. Μάλιστα, το Μαυροχώρι αποτελούσε στο παρελθόν και την παλιά αφετηρία των λιμναίων πλοιαρίων που κατευθύνονταν στην Καστοριά. Βορειότερα, η Φωτεινή, η Μεταμόρφωση με τον ερειπωμένο βυζαντινό ναό και το οινοποιείο, το Τοιχιό το κέντρο της μηλοπαραγωγής του Νομού, ο Απόσκεπος, το Κεφαλάρι και το Σιδηροχώρι με τις τουριστικές επιχειρήσεις και την εξαιρετική τους θέα στη λίμνη. Βορειότερα, συναντούμε τα ορεινά χωριά του Βιτσίου Βυσσινιά, Οξυά και ο Πολυκέρασος, χαρακτηρισμένος ως παραδοσιακός οικισμός, πολύ κοντά στο Χιονοδρομικό Κέντρο και το μνημείο του Εμφυλίου Πολέμου στην κορυφή του Βιτσίου.

Η προβλήτα του παραλίμνιου οικισμού Μαυροχώρι με το τουριστικό πλοιάριο.

Στο βόρειο άκρο της Αντιπεριφέρειας βρίσκονται μια συστάδα εγκαταλελειμμένων κατά το πλείστον οικισμών με την ονομασία Κορέστια. Τα Κορέστια διχοτομούνται σε δύο αντιπεριφέρειες, με το νότιο τμήμα τους να ανήκει στην Καστοριά και το βόρειο στη Φλώρινα. Κάθε πέτρα ή καλύτερα κάθε πλίνθος των Κορεστείων έχει να διηγηθεί στο επισκέπτη μια ιστορία, καθώς τα βήματα των Μακεδονομάχων και των ανταρτών του Δημοκρατικού Στρατού έχουν πατήσει κάθε σπιθαμή σε αυτά τα μέρη. Το ερειπωμένο και δασωμένο Βαψώρι, ο προσφυγικός Άγιος Αντώνιος με τα καζάνια τσίπουρου, τα πλινθόκτιστα εγκαταλελειμμένα χωριά Μαυρόκαμπος, Κρανιώνας, Γάβρος και ο Νέος Οικισμός, δηλαδή το κέντρο και μοναδικός σύγχρονος οικισμός, βρίσκονται κατά μήκος ενός ορμητικού παραποτάμου του Λαδοποτάμου. Λίγο βορειότερα τα πλινθόκτιστα Χάλαρα με τον μοναδικό μεταβυζαντινό ναό της Παναγίας και τα ιδιόμορφα μονολιθικά εκθέματα, το άλλοτε κεφαλοχώρι Μακροχώρι και ο τέλος ο Μελάς με τους δύο μαχαλάδες του, όπου βρίσκεται το κενοτάφιο και το σπίτι που σκοτώθηκε ο ήρωας του Μακεδονικού Αγώνα.

Ο εγκαταλελειμμένος οικισμός του Κάτω Κρανιώνα στα κινηματογραφικά Κορέστια.
Το σύνολο σχεδόν των κατοικιών του είναι κατασκευασμένο από ωμόπλινθους.

Στα δυτικά της Καστοριάς συναντούμε τους Μανιάκους, έναν μικρό οικισμό παλαιότερα, που αναπτύχθηκε ραγδαία τις τελευταίες δεκαετίες λόγω της μετεγκατάστασης εδώ των κατοίκων από τα Γραμμοχώρια. Λίγο βορειότερα βρίσκεται η Λεύκη και η Κορομηλιά με τα δύο τοξωτά γεφύρια, οινοποιείο και το εντυπωσιακό φαράγγι του Λαδοποτάμου. Δυτικότερα, τα καμποχώρια Ποριά, Χιλιόδεντρο και Τσάκονη, ο ποντιακός οικισμός Πεντάβρυσος με τα πλούσια αρχαιολογικά ευρήματα της αρχαίας Ορεστίδας, η Ομορφοκκλησιά με τον βυζαντινό ναό και το ξύλινο ξόανο του Αγίου Γεωργίου, η Αυγή με τον πρόσφατα ανασκαμμένο νεολιθικό οικισμό και το Υψηλό με την πανοραμική θέα του.

Άνωθεν της κοίτης του Αλιάκμονα βρίσκεται το κέντρο του δυτικού τμήματος του Νομού, η κωμόπολη Μεσοποταμία με 2000 κατοίκους. Γύρω της εντοπίζονται η Κολοκυνθού, το Καλοχώρι, η Αγία Κυριακή με το μοναστήρι της, τα ποντιακά χωριά Οινόη και Πτεριά, όπως και οι ερειπιώνες του Ακοντίου και της Τσάρτσιστας. Ακόμη, στις πλαγιές του αιματοβαμμένου βουνού Μάλι - Μάδι επανοικίστηκαν στη δεκαετία του 1950 τα κτηνοτροφικά βλαχοχώρια Ιεροπηγή και Δενδροχώρι. Στο βουνό αυτό εντοπίστηκαν πλούσια κοιτάσματα νικελίου, τα οποία εκμεταλλεύεται τα τελευταία χρόνια η εταιρεία ΛΑΡΚΟ.

Δεύτερο αστικό, η μάλλον ημιαστικό, κέντρο ολόκληρης της περιοχής είναι το Άργος Ορεστικό, μια κωμόπολη 7500 κατοίκων κτισμένη σε απόσταση 10 χλμ. περίπου, στα νότια της Καστοριάς και πλάι στις όχθες του ποταμού Αλιάκμονα. Τα μόνιμα και κινητά αρχαιολογικά ευρήματα στα βόρεια της κωμόπολης δηλώνουν την ύπαρξη κάποιου οικισμού εδώ από την αρχαιότητα, που έδωσε τη θέση του στη ρωμαϊκή Διοκλητιανούπολη. Ο σύγχρονος οικισμός είχε πάρει κατά την Οθωμανοκρατία την ονομασία Χρούπιστα, ενώ μετονομάστηκε το 1926 σε Άργος Ορεστικό σε ανάμνηση της πρωτεύουσας του αρχαίου μακεδονικού βασιλείου της Ορεστίδας, την ακριβή θέση του οποίου δεν γνωρίζουμε. Το Άργος αποτελούσε ανέκαθεν το αγροτικό κέντρο της περιοχής, σε αντίθεση με τον αστικό χαρακτήρα της Καστοριάς. Αποτελεί έδρα του δεύτερου δήμου και διαθέτει πλήθος δημόσιων υπηρεσιών, ανεπτυγμένες εκπαιδευτικές και πολιτιστικές δομές, αυτόνομη εμπορική αγορά και τη φημισμένη εμποροπανήγυρη που διοργανώνεται κάθε χρόνο στα τέλη Σεπτεμβρίου. Στο Άργος Ορεστικό βρίσκεται το αεροδρόμιο, το Διεθνές Εκθετήριο Γούνας και το Βιομηχανικό Πάρκο της περιοχής.

Το εκλεκτικιστικό κτίσμα (1910) του παλιού 1ου Δημοτικού Σχολείου Άργους
Ορεστικού αποτελεί σήμερα έναν ζωντανό χώρο πολιτισμού.

Νότια και δυτικά του Άργους Ορεστικού αναπτύσσεται ένα εκτεταμένο σύμπλεγμα δεκάδων μικρών οικισμών, που έχουν λάβει την κοινή ονομασία Καστανοχώρια. Τα Καστανοχώρια είναι φωλιασμένα στις αναρίθμητες ρεματιές των ορεινών όγκων του Βοΐου και των Οντρίων, ενώ διοικητικά ανήκουν εξ ημισείας στις Αντιπεριφέρειες Καστοριάς και Κοζάνης. Τα κατσαουνοχώρια Βράχος και Λάγκα δίπλα στα Όντρια, οι ποντιακοί οικισμοί Μελάνθιο και Νίκη, το Καστανόφυτο με την ετήσια καστανογιορτή, το Ζευγοστάσιο με τη βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας, τα Λακκώματα και οι Λαχανόκηποι με την πλούσια παραγωγή φασολιών, η Αμμουδάρα με τις ιαματικές πηγές, η Ασπροκκλησιά και το Νόστιμο με το γεωπάρκο και το μουσείο του σπάνιου απολιθωμένου δάσους της περιοχής και ο Άγιος Ηλίας με το μοναστήρι του αποτελούν μερικά από τα ανεξερεύνητα Καστανοχώρια της Καστοριάς.

Στον Δήμο του Άργους Ορεστικού ανήκουν τα τελευταία χρόνια και τα παλιά κεφαλοχώρια και ιστορικά μαστοροχώρια Βογατσικό και Κωσταράζι. Το Βογατσικό είναι η κοιτίδα της οικογένειας Δραγούμη, με κυριότερους εκπροσώπους τον πρωθυπουργό Στέφανο και τον γιο του Ίωνα Δραγούμη, και σημαντικό κέντρο του Μακεδονικού Αγώνα. Το ορεινό Παλιό Κωσταράζι που πυρπολήθηκε από τους Γερμανούς στην Κατοχή έδωσε τη θέση του στο Νέο Κωσταράζι κοντά στην παλιά γέφυρα της Σμίξης. Δυτικά, κρυμμένος σε μια κοιλάδα βρίσκεται ο κτηνοτροφικός οικισμός Γέρμας και ανατολικά η Μηλίτσα και οι Αμπελόκηποι με τις εκλεκτές ταβέρνες και το εντυπωσιακό εξωκλήσι του Αγίου Νικολάου Κρεμαστού.

Το Δημοτικό Σχολείο του ιστορικού Βογατσικού (1917) διέθετε ένα μεγάλο ρολόι στο
προστώο της κεντρικής εισόδου του κατά το παρελθόν. Σήμερα παραμένει δίχως μαθητές.

Τρίτος δήμος της αντιπεριφέρειας αποτελεί αυτός του Νεστορίου, που περιλαμβάνει εκτεταμένες ορεινές και αραιοκατοικημένες περιοχές με κατά το πλείστον ερειπωμένους οικισμούς. Το κέντρο της περιοχής είναι το Νεστόριο, ιδιαίτερα δημοφιλής προορισμός λόγω του ετήσιου μουσικού φεστιβάλ River Party, που διοργανώνεται κάθε Αύγουστο στις όχθες του ποταμού Αλιάκμονα. Το Νεστόριο ήταν μεταπολεμικά ένα σημαντικό κέντρο με πληθώρα δημοσίων υπηρεσιών, που έχει απολέσει σε μεγάλο βαθμό την άλλοτε αίγλη του. Σημαντικά αξιοθέατα στον οικισμό αποτελούν το κάστρο με την μοναδική θέα, οι μεταβυζαντινοί ναοί των Ταξιαρχών και της Παναγίας και ο αποκατεστημένος νερόμυλος.

Σε άμεση γειτνίαση με το Νεστόριο και πλάι στον Αλιάκμονα είναι κτισμένοι οι οικισμοί Κρανοχώρι, Πτελέα και Αγία Άννα. Στην περιοχή του Κρανοχωρίου εντοπίστηκαν σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα που ανήκαν στην αρχαία πόλη Βάττυνα, στην Πτελέα υπάρχει ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου και στην Αγία Άννα το μοναδικής ομορφιάς βυζαντινό μοναστήρι των Ταξιαρχών Τσούκας. Επίσης, κοντά στο Νεστόριο βρίσκεται η ερειπωμένη Τσούκα και ο οικισμός Στενά με ελάχιστα σπίτια. Νοτιότερα, στην Κοτύλη μπορεί ο επισκέπτης να θαυμάσει τους ιλλιγιώδεις γκρεμνούς του Χάρου, να ξεναγηθεί στο Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης και να περιηγηθεί στο παλιό χωριό με το πέτρινο γεφυράκι.

Το καθολικό της ερειπωμένης μονής Ταξιαρχών Τσούκας βρίσκεται στην κόψη του γκρεμνού,
αγναντεύοντας για περισσότερα από 750 χρόνια τον πανέμορφο καταρράκτη
ενός παραπόταμου του Αλιάκμονα, του Στενορρέματος.

Ο Πεύκος, το Λιβαδοτόπι, το Γιαννοχώρι, το Μονόπυλο και ο Τρίλοφος (Σλήμνιτσα) αποτελούν ολιγάνθρωπα υλοτομικά χωριά του Γράμμου με εντυπωσιακούς μεταβυζαντινούς ναούς και ελάχιστες οικίες, τα οποία εγκαταλείφθηκαν στην περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου. Ανερχόμενοι στον Γράμμο προς τις πηγές του Αλιάκμονα υπάρχουν τα ερείπια του Λι(α)νοτοπίου, ενός εύρωστου παλιοχωρίου χρυσοχόων και αγιογράφων που ερειπώθηκε στις εξεγέρσεις των Ορλωφικών, τη μεταβυζαντινή μονή του Αγίου Ζαχαρία ανάμεσα στα πυκνά δάση και το εντυπωσιακό φαράγγι Καταφίκι με το εμφυλιοπολεμικό νοσοκομείο του Δημοκρατικού Στρατού. Τέλος, το χωριό του Γράμμου (παλ. Γράμμουστα), ένα παλιό βλαχοχώρι μερικών χιλιάδων κτηνοτρόφων, που σήμερα δεν έχει μόνιμους κατοίκους αλλά μονάχα εξοχικές καλοκαιρινές κατοικίες.

Σε μικρή απόσταση από την ελληνο-αλβανική μεθόριο συναντούμε μερικούς ακόμη οικισμούς, όπου διαμένουν κυρίως προσφυγικής καταγωγής κάτοικοι. Πυρήνας των οικισμών αυτών και έδρα του πρώην Δήμου Ακριτών είναι η Διποταμία. Σε μικρή απόσταση οι Κομνηνάδες, η ερειπωμένη Κορφούλα, ο Πολυάνεμος, το Χιονάτο, ο Μεσόβραχος και το παλιό μαστοροχώρι Καλή Βρύση με τους γκρεμνούς της κορυφής Αλεβίτσα.

Το γεφύρι του Κουσιουμπλή κοντά στο Επταχώρι Καστοριάς, είναι το μακρύτερο
από τα 15 σωζόμενα λίθινα τοξωτά γεφύρια της Καστοριάς.

Στο νοτιότερο άκρο της Αντιπεριφέρειας Καστοριάς, μέσα στην κοιλάδα του Σαραντάπορου ποταμού και στη σκιά των Αρρένων, βρίσκονται χτισμένα τα κατσαουνοχώρια των μαστόρων της πέτρας. Κυψέλη, Χρυσή, Πευκόφυτο, Ζούζουλη και το κεφαλοχώρι Επταχώρι συνθέτουν αυτό το μικρό οικιστικό σύνολο. Άξια θαυμασμού τα πετρόχτιστα σπίτια, τα τέσσερα τοξωτά γεφύρια και το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου.