Λόγιοι και επιστήμονες της Τουρκοκρατίας (μέρος 1ο)

             

Μια πρόταση αναπαράστασης της Σχολής Κυρίτζη (1711)
στη συνοικία Δραγωτά στην Καστοριά, όπου δίδαξαν
σπουδαίοι λόγιοι διδάσκαλοι της εποχής
(σχέδιο Π. Τσολάκη - κατοπινός επιχρωματισμός)

                Με την παρούσα έρευνα επιχειρείται μια περαιτέρω συμβολή στην ανάδειξη των φωτεινών προσωπικοτήτων, οι οποίοι κατάγονταν από την περιοχή της Καστοριάς και έζησαν στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας. Πρωτοπόροι λόγιοι διδάσκαλοι, ιατροφιλόσοφοι, πανεπιστημιακοί διδάκτορες, πολιτικοί και λοιποί επιστήμονες που συμμετείχαν στη γέννηση και διαμόρφωση της νεοελληνικής γλώσσας και επιστήμης. Η εργογραφία τους πλούσια και εντυπωσιακή, αναλογιζόμενοι τα μέσα και τις συνθήκες της σκοτεινής εποχής που έζησαν. Οι περισσότεροι σπούδασαν στο εξωτερικό και έγιναν φορείς της μεταλαμπάδευσης των αρχών και αξιών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στο υποδουλωμένο Νεοελληνικό Έθνος. Συνέβαλαν με αυτό τον τρόπο στην αναζωπύρωση της ελληνικής σκέψης και τον ακολουθούμενο αγώνα για την ελευθερία. Με βάση διαθέσιμες πηγές δίνεται με χρονολογική σειρά ο βίος και τα συγγράμματα αυτών των προσώπων, που κατάγονται κατά κύριο λόγο από την πόλη της Καστοριάς και τις εύρωστες κατά την Τουρκοκρατία κώμες του Βογατσικού και της Κλεισούρας. Περιοριζόμαστε στους γεννηθέντες μέχρι το 1880 περίπου, αυτούς δηλαδή που έδρασαν στην Τουρκοκρατία. Επίσης, θα παρατεθούν με πιο συνοπτική μορφή μερικοί λόγιοι που δεν κατάγονται μεν από την περιοχή αλλά έδρασαν εδώ και συνδέθηκαν με την πόλη, όπως επίσης αρκετοί απλοί επιστήμονες της εποχής που παραμένουν περισσότερο άγνωστοι.    

Σεβαστός Λεοντιάδης (1690-1765) σχολάρχης, κληρικός

                Γεννήθηκε στην πόλη της Καστοριάς το 1690 και μαθήτευσε στην Ελληνική Σχολή Κυρίτζη, που ιδρύθηκε στην περιοχή του Ντολτσό το 1711, έχοντας ως δάσκαλο τον σπουδαίο λόγιο διδάσκαλο Μεθόδιο Ανθρακίτη και συμμαθητή τον μετέπειτα ιερομόναχο και εξέχοντα μαθηματικό Μπαλάνο Βασιλόπουλο. Έπειτα, μεταβαίνει διαδοχικά στη Σιάτιστα, τα Ιωάννινα και την ιταλική Πάντοβα, όπου συνεχίζει τις σπουδές του στη φιλολογία και τη φιλοσοφία. Επιστρέφει στην Καστοριά και διορίζεται διευθυντής της Σχολής Κυρίτζη το διάστημα 1726-28. Εν συνεχεία διδάσκει στις ελληνικές σχολές της Κοζάνης και της Τσαριτσάνης Λάρισας και το διάστημα 1738-46 στην αναβαθμισμένη ‘’Νέα Ακαδημία’’ της Μοσχόπολης, όπου εφάρμοσε πρωτοποριακές διδακτικές μεθόδους και μαθήματα. Το 1740 χειροτονείται ιερέας από τον Μητροπολίτη Καστοριάς Χρύσανθο και μετατρέπεται σε έναν δυναμικό ιεροκήρυκα. Μετά τη Μοσχόπολη επιστρέφει στην Καστοριά, όπου διδάσκει μέχρι τον θάνατό του (πιθανότερη ημερομηνία το 1765). Σώζονται εκκλησιαστικοί λόγοι του, χειρόγραφες σημειώσεις για τους μήνες του έτους και επιγράμματα προς τους Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως και Αχριδών[1]. 

Θωμάς Μανδακάσης (1709-1796) ιατροφιλόσοφος, διδάκτωρ ιατρικής               

Η διατριβή του Θωμά Μανδακάση ''Όμοια των
ελλειπόντων ομοίων Ιάματα'' (1757)

                  Γεννημένος στην Καστοριά το 1709, μαθήτευσε αρχικά στην γενέτειρά του και σε μεγαλύτερη ηλικία στην νεοϊδρυθείσα τότε ‘’Στοά’’ της Κοζάνης. Εκεί, είχε δάσκαλο θετικών επιστημών τον Ευγένιο Βούλγαρη, πρώτο εκπρόσωπο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που δείχνει να επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την μετέπειτα πορεία του. Αργότερα, φοίτησε στη ρωσική σχολή της Λαύρας της Αγίας Τριάδος κοντά στη Μόσχα και τέλος εγκαταστάθηκε στη Λειψία, όπου σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία, πριν την αναγόρευσή του σε καθηγητή ιατρικής στο πανεπιστήμιο της πόλης. Την περίοδο 1767-70 έζησε στην Καστοριά, όπου διηύθυνε την Ελληνική Σχολή Κυρίτζη. Τέλος, επιστρέφει στη Λειψία και ασκεί το επάγγελμα του ιατρού μέχρι το τέλος της ζωής του. Στη γερμανική πόλη συνέγραψε τις πολύτιμες μελέτες του ‘’Όμοια των ελλειπόντων ομοίων Iάματα’’ (1757) (διδακτορική διατριβή σε ελληνικά και λατινικά)[2],  ‘’Σύνταγμα περί των αοράτων και δια των ορατών εννοουμένων πραγμάτων και περί των αΰλων και δια των ενεργειών αυτών εις αίσθησιν πιπτόντων και γινωσκομένων πραγμάτων’’ (1760), ‘’Φυλλάδα’’ (1761), πρωτοπόρα επιστημονικά συγγράμματα στο πνεύμα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Επίσης, συνέγραψε τα στιχουργήματα: ‘’Περί της εις ημάς του Θεού αγάπης’’, ‘’Δέησις μετ’ αινέσεως’’, ‘’Περί μαθήσεως’’, ''Νουθεσίαν'' και ''Έπαινος προς τον εαυτού φίλον’’, ενώ εξέδωσε με δικά του έξοδα επιστημονικά ή φιλολογικά συγγράμματα εξεχουσών πνευματικών προσωπικοτήτων της εποχής, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Καισάριος Δαπόντες και ο Νικηφόρος Θεοτόκης[3]. Στην διατριβή του Μανδακάση γίνεται μνεία στα ερυθρά αιμοσφαίρια για πρώτη φορά σε έντυπο της ελληνικής γλώσσας[4]. Ο ιατροφιλόσοφος Θωμάς Μανδακάσης αφιέρωσε τη ζωή του και την περιουσία του στην μελέτη της επιστήμης, την προώθηση των γραμμάτων και την ανανέωση της νεοελληνικής σκέψης σε δύσκολους χρόνους. Δικαίως θεωρείται ένας από τους βασικούς εισηγητές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που υποδαύλιζε την αφύπνιση και έθεσε τις βάσεις για την απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων. 

Θωμάς Κωφός σχολάρχης, κληρικός

                Ο Θωμάς Κωφός γεννήθηκε στην Καστοριά, όπου πιθανότατα έλαβε τις πρώτες σπουδές του. Συνέχισε στο Ελληνικό Σχολείο Κοζάνης, όπου μαθήτευσε πλάι στον ιερομόναχο λόγιο Αμφιλόχιο Παρασκευά. Είχε χειροτονηθεί ιερέας και οικονόμος. Στα 1764 (κατ’ άλλους στα 1771) ξεκίνησε να διηύθυνε την Ελληνική Σχολή Κυρίτζη, προηγούμενος ή επόμενος του Θωμά Μανδακάση. Επίσης, διορίστηκε διευθυντής στις Ελληνικές Σχολές Τσαριτσάνης και Ραψάνης Λάρισας. Συνέγραψε πολλούς ηθικούς λόγους και επιγράμματα που παρέμειναν ανέκδοτα, όπως επίσης  και ‘’Περί ετών και μηνών’’ ως παράρτημα σε βιβλίο του Θεόφιλου Κορυδαλλέα, που εκδόθηκε από τον Γρηγόριο Μοσχοπολίτη το 1744 και τον Αμβρόσιο Παμπέρη το 1768[5].

 

Ιωάννης Θεολόγητος (Θεολογίτης) λόγιος έμπορος

                Ο Ιωάννης Θεολόγητος καταγόταν από την Καστοριά και μάλλον σπούδασε σε κάποιο ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο που δεν μνημονεύεται. Οι πληροφορίες για τον βίο του είναι πολύ περιορισμένες και η μόνη που μπορεί να εξαχθεί με σχετική σιγουριά είναι το γεγονός ότι ασχολήθηκε με εργασίες λογιστικής και εμπορικής φύσης, κατά πάσα πιθανότητα στη Βενετία. Συνέγραψε δύο νουθετικά ποιήματα προς τους εμπορευόμενους που εκδόθηκαν σε Επιστολάρια της Λειψίας και της Βενετίας και το εμπορικό εγχειρίδιο ‘’Τιμολόγιον’’ (1766), όπου περιλαμβάνει μια νέα μέθοδο νομισματικής μετατροπής[6].

Ιωάννης Νικολίδης (1745-1828) ιατροφιλόσοφος, διδάκτωρ ιατρικής               

Η μελέτη του ιατροφιλόσοφου Ιωάννη
Νικολίδη για τη σύφιλη (1794)

               Γεννήθηκε στη Γράμμουστα Καστοριάς το 1745 και μεγάλωσε στην Κλεισούρα Καστοριάς, ενώ ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στη Σιάτιστα. Παροίκησε στη Βιέννη, όπου σπούδασε ιατρική και αναγορεύθηκε πανεπιστημιακός διδάκτορας το 1780. Του απονεμήθηκε ο τίτλος του Ευγενή και διετέλεσε ιδιαίτερος ιατρός της Αυτοκράτειρας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, Μαρίας Θηρεσίας. Συμμετείχε στον αγώνα για την απελευθέρωση, καθώς συγκαταλλέγεται στους κρυφούς συνεργάτες του επαναστάτη Ρήγα Φερραίου. Συνέγραψε σημαντικές μελέτες ιατρικής φύσης και έζησε ως το τέλος της ζωής του στη Βιέννη, όπου πέθανε το 1828. Ο Νικολίδης, αν και δεν μνημονεύεται τόσο συχνά, ήταν κορυφαία επιστημονική προσωπικότητα της εποχής του και συνέδραμε καθοριστικά στην αναγέννηση και εξέλιξη της ελληνικής ιατρικής. Οι μελέτες του ''Disseratio Inauguralis Physiologico’’ (1780) (διδακτορική διατριβή για τις γαστρεντερολογικές παθήσεις) και  ‘’Ερμηνεία περί του πώς πρέπει να θεραπεύεται το Γαλλικόν Πάθος, ήγουν η Μαλαφράντζα’’(1794) (εκτεταμένη μελέτη πάνω στη σύφιλη) τον κατατάσσουν στους πρωτοπόρους ιατροφιλόσοφους των νεότερων χρόνων. Στο ίδιο βιβλίο μεταφράζει από τα γερμανικά σε απλή νεοελληνική γλώσσα το πόνημα του καθηγητή της Ιατρικής Σχολής της Βιέννης Anton Stoerck με λεξικό όλων νοσημάτων και φαρμακευτικές συνταγές. Χρησιμοποιούσε απλή γλώσσα και προσπαθεί να προσεγγίσει τον αναγνώστη που έχει έλλειψη γνώσεων πάνω στα ιατρική θέματα. Μάλιστα, έχει υποστηριχθεί πως είναι ο πρώτος νεοέλληνας αφροδισιολόγος ιατρός [7].

Κωνσταντίνος Μιχαήλ (1751-1816) ιατροφιλόσοφος

Το πολύτιμο σύγγραμμα του Κων-
σταντίνου Μιχαήλ ''Διαιτητική'' (1794)

                Ο Κωνσταντίνος Μιχαήλ είναι ένα ακόμη τέκνο της πόλης με σπουδαία ερευνητική και συγγραφική συνεισφορά στους τομείς της ιατρικής και της φιλολογίας. Ξεκίνησε τη μαθητεία του στα σχολεία της Καστοριάς και την ολοκλήρωσε στη Σιάτιστα με δάσκαλο τον Μιχαήλ Παπαγεωργίου. Μετεγκαταστάθηκε αρχικά στη Γερμανία και έπειτα στην αυστριακή Βιέννη, όπου σπούδασε φιλοσοφία και ιατρική. Φιλομαθής και πολύγλωσσος, εργάστηκε ως ιατρός στη Βιέννη, παράλληλα με τις μεταφράσεις και τις λόγιες μελέτες του. Μετάφρασε το 1785 σε απλή νεοελληνική γλώσσα ένα επιστημονικό ιατρικό εγχειρίδιο του διάσημου ελβετού ιατρού S.A Tissot, ενώ σώζεται και ένα επίγραμμά του στον σιατιστινό λόγιο Θωμά Δημητριάδη. Όμως, το σημαντικότερο σύγγραμμά του παραμένει η ‘’Διαιτητική’’ (1794), που συμπεριλαμβάνει την πρώτη ελληνική μελέτη πάνω στην ιστορία και την εξέλιξη της ιατρικής μέχρι την εποχή του. Το βιβλίο αυτό επανεκδόθηκε πολλές φορές, ακόμη και σε πολύ πρόσφατες εποχές. Τέλος, ευεργέτησε οικονομικά τα σχολεία της γενέτειράς του και δώρισε 600 περίπου τόμους βιβλίων στη βιβλιοθήκη της πόλης[8].     

Δημήτριος Δάρβαρις (1757-1823) παιδαγωγός, φιλόλογος, ιστορικός

Ένα από τα πολλά παιδαγωγικά βιβλία
του  Δημητρίου Δάρβαρη ''Πρόχειρος
Αριθμητική'' (1803)

                Ορμώμενος από την κωμόπολη Κλεισούρα της Καστοριάς και γιός του πλούσιου έμπορου Νικολάου, μετέβη το 1769 μαζί με τον αδερφό του στο Σεμλίνο (Zemun), όπου βρισκόταν ήδη ο πατέρας του. Στάλθηκε για σπουδές στο Σίρμιο και το Νεόφυτο (Neusatz) με διδάσκαλο τον καστοριανό στην καταγωγή Γεώργιο Λεοντίου. Έπειτα, μετέβη στο Σεμλίνο και το Βουκουρέστι, όπου μαθήτευσε πλάι σε σημαίνοντες διδασκάλους και φιλοσόφους όπως ο Κ. Ιωαννίτης, ο Μ. Ηλιάδης και ο Θ. Σιλιστριανού. Οι πολυετείς φιλολογικές και φιλοσοφικές σπουδές του ολοκληρώθηκαν στα πανεπιστήμια των γερμανικών πόλεων Χάλλε και Λειψία. Στη συνέχεια, αναλαμβάνει τη διεύθυνση των ελληνικών σχολείων του Σεμλίνου και της Βιέννης, παράλληλα με την πολυσχιδή συγγραφική του δραστηριότητα. Έζησε από το 1795 (σε άλλες πηγές 1793) μέχρι το τέλος της ζωής του στη Βιέννη.

Εμποτισμένος με πολύπλευρες γνώσεις και γνώστης αρκετών γλωσσών, συνέγραψε και μετέφρασε αρκετά βιβλία παιδαγωγικού, ηθικοπλαστικού, φιλολογικού, ιστορικού και θεολογικού χαρακτήρα. Αποτελεί έναν από τους βασικότερους εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και κομιστές της νεοελληνικής παιδείας, που διατήρησε μια σχετικά ουδέτερη στάση στις αντιπαλότητες συντηρητικών και νεωτεριστών πάνω στο γλωσσικό ζήτημα. Ανήκε στον κύκλο των συγγραφέων που εξέδιδαν το ελληνικό φιλολογικό περιοδικό της Βιέννης ‘’Ερμής ο Λόγιος’’. Ο μακρύς κατάλογος των συγγραμμάτων του περιλαμβάνει τα: ‘’Γραμματική Γερμανική ακριβέστατη’’ (1785), ‘’Χριστοήθειαν Αντωνίου του Βυζαντίου’’ (1786), ‘’Καισαροβασιλική Διαταγή περί καμβίων’’ (1787), ‘’Πέτραν σκανδάλου’’ (1787) (μετάφραση), ‘’ Χειραγωγία εις την καλοκαγαθίαν’’ (1790), ‘’Ασφαλής οδηγία εις την γνώσιν του ανθρώπου’’ (1796),‘’Εισαγωγή εις την Ελληνικήν γλώσσαν’’ (1798), ‘’Χρυσούν εγκόλπιον’’ (1799), ‘’Σύντομος Ιερά Ιστορία της Εκκλησίας της Παλαιάς και Νέας Διαθήκης’’ (1800) (μετάφραση), ‘’Καθρέπτην των Χριστιανών’’ (1801), ‘’Κέβητος Θηβαίου Πίναξ και Επικτήτου Εγχειρίδιον’’ (1801), ‘’Μικρά Κατήχησις’’ (1801), ‘’Εισαγωγή εις την ελληνικήν γλώσσαν’’ (1802), ‘’Πρόχειρος Αριθμητική’’ (1803), ‘’Επιτομή της ιεράς Ιστορίας της Εκκλησίας της παλαιάς και νέας διαθήκης’’ (1803), ‘’Εκλογάριον γραικικόν’’ (1804), ‘’Παιδαγωγός’’ (1804), ‘’Μεγάλη Κατήχησις’’ (1805), ‘’ Γραμματική απλοελληνική’’ (1806), ‘’Προπαρασκευή εις την θεογνωσίαν δια της θεωρίας των όντων’’ (1807), ‘’Επιστολάριον κοινοφελές εις χρήσιν των περί την σπουδήν και εμπορίαν καταγινομένων νέων’’ (1808), ‘’Διάλογοι Γραικο-Γερμανικοί’’ (1809), ‘’Οικιακή διδασκαλία της φύσεως χάριν των μικρών Παιδίων και Κορασίων’’ (1810), ‘’Σοφίας απάνθισμα’’ (1811), ‘’Οδηγός του βίου’’ (1810), ‘’Επιτομή Φυσικής’’ (1812-13), ‘’Θεόφραστου Χαρακτήρες’’ (1815), ‘’Σύντομος Γενική Ιστορία’’, τ.Α’ (1817), τ. Β’ (1818), ‘’Μικρόν προσευχητάριον εις χρήσιν των σπουδαζόντων νέων’’ (1818), ‘’Πρωτοπειρία απλοελληνική’’ (1818), ‘’Τέσσαρα ποιημάτια’’ (1819), ‘’Χρηστομάθεια απλοελληνική’’ (1820), ‘’Εγκυκλοπαίδεια απλοελληνική’’ (1829), ‘’Εγχειρίδιον χριστιανικόν’’ (1835) κ.α [9]. 

Δημήτριος Νικ. Δάρβαρις,
''Μεγάλη Κατήχησις'' (επανέκδοση 1835)

Αξίζει να σημειωθεί ότι και τα τέσσερα υπόλοιπα αδέλφια Δάρβαρη (είχε επικρατήσει το προσωνύμιο Πεντάδες) επιμελούνταν και χρηματοδοτούσαν την έκδοση συγγραμμάτων. Μάλιστα, ο Πέτρος Δάρβαρις μπορεί να χαρακτηριστεί και αυτός ως λόγιος μιας και το 1821 μετέφρασε και εξέδωσε την ποιητική νουβέλα ‘’Daphnis’’ του ελβετού ποιητή και ζωγράφου S. Gessner[10].

           

    

Τριαντάφυλλος Δούκας (περ 1762- ) διδάσκαλος, έμπορος

                Γόνος εύπορης οικογένειας εμπόρων, γεννήθηκε στην Καστοριά απ’ όπου έφυγε το 1774 και εγκαταστάθηκε στο Σεμλίνο (Zemun), όπου βρισκόταν οι συγγενείς του. Τα  πρώτα γράμματα τα διδάχτηκε στην Καστοριά, ενώ στη σέρβικη πόλη συνέχισε τις σπουδές του και έγινε διδάσκαλος. Πρωτοστάτησε στην ίδρυση του ελληνικού σχολείου Σεμλίνου, όπου και διορίστηκε. Σημαντικότερο πόνημά του αποτελεί η ‘’Ιστορία Σλαβενο-Σέρβων’’ (1807) που γράφτηκε στα ελληνικά με ποιητικό μέτρο. Η ιστορία του Δούκα αποτελεί ένα κείμενο αφύπνισης και την πρώτη εξιστόρηση της επανάστασής του σκλαβωμένου σέρβικου λαού στις αρχές του 19^ου αι [11].

Μάρκος Αθ. Δραγούμης (1770-1855) πολιτικός, διδάσκαλος

                Υιός του Αθανάσιου Δραγούμη, γεννήθηκε στο Βογατσικό Καστοριάς το 1770 και σε μικρή ηλικία βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου έγινε διδάσκαλος στην Αστική Σχολή του Μεγάλου Ρεύματος. Το 1799 μεταφέρθηκε στη Μολδοβλαχία και εργάστηκε ως γραμματέας στην αυλή των φαναριωτών ηγεμόνων Κωνσταντίνου Υψηλάντη (πατρός του Αλ. Υψηλάντη), Σκαρλάτου Καλλιμάχη και Ιωάννη Καρατζά. Στο μεταξύ είχε διοριστεί πρόσκαιρα διοικητής των Νήσων του Αιγαίου. Το 1820 μυείται στη Φιλική Εταιρεία και καταφέυγει σε Οδησσό, Βιέννη, Τεργέστη, καταλήγοντας στην επαναστατημένη Ελλάδα. Συμμετείχε ως πληρεξούσιος από τη Μακεδονία στις Γ’ Εθνοσυνελεύσεις Τροιζήνας και Ερμιόνης (1827) και τέλος εγκαταστάθηκε και πέθανε στην Αθήνα το 1855. Όσον αφορά το συγγραφικό του έργο σώζονται κάποια χειρόγραφά φιλολογικού και θεολογικού περιεχομένου : ‘’Επιτομή δογματικής Θεολογίας’’, ‘’Κείμενα Θουκυδίδη και Συνέσιου με κριτικές παρατηρήσεις’’, ‘’Ερμηνεία λέξεων και μάλιστα συνωνύμων’’, ‘’Γραμματική και κανόνες συντάξεως των δοκιμοτέρων συγγραφέων’’[12]. 

Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847) ποιητής, νομικός, ιατροφιλόσοφος, φιλόλογος               

Το σωζόμενο αρχοντικό στην Καστοριά, όπου
πιθανολογείται ότι γεννήθηκε ο Αθανάσιος Χριστόπουλος

                 Γιος του ιερέα Ιωάννη Χριστόπουλου, γεννήθηκε στην πόλη της Καστοριάς το 1772. Σε μικρή ηλικία παροίκησε λόγω τουρκικών διώξεων με την οικογένειά του στο Βουκουρέστι, όπου μαθήτευσε σε ελληνικό σχολείο που δίδασκαν ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης και ο Γρηγόριος Κωνσταντάς. Ακολούθησε φιλοσοφικές, φιλολογικές και ιατρικές σπουδές στο πανεπιστήμιο της Βούδας, όπου και εντρύφησε στην εκμάθηση ξένων γλωσσών και κυρίως Λατινικών. Το 1794 πορεύθηκε στην ιταλική Πάντοβα και το 1797 αποφοίτησε από τις νομικές σπουδές του. Επιστρέφει στο Βουκουρέστι και προσεταιρίζεται τον διδάσκαλο Λ. Φωτιάδη που εκτίμησε την ευρύτατη παιδεία του και τον συνέστησε στον ηγεμόνα της Βλαχίας Αλέξανδρο Μουρούζη. Εκείνος, του απένειμε τον τίτλο του ‘’καμινάρη’’ και τον διόρισε δικαστή στο Ιάσιο. Ο Χριστόπουλος ακολουθεί τον Μουρούζη στην Κωνσταντινούπολη, όπου διάγει και τα πιο παραγωγικά του χρόνια, όσον αφορά την συγγραφική του δραστηριότητα. Το 1812 καλείται από τον ηγεμόνα της Βλαχίας Ιωάννη Καρατζά, διορίστηκε ξανά δικαστής και αναγορεύθηκε σε Μέγα Λογοθέτη με αντικείμενο την σύσταση νέου νομοθετικού κειμένου, που ολοκληρώθηκε το 1818 με τον τίτλο ‘’Κώδιξ Ουγγροβλαχίας’’. Μετά την ανάκληση του Καρατζά από την ηγεμονία, αποσύρεται στην πόλη Sibiu. Λίγο πριν την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης αποστέλλεται από τη Φιλική Εταιρεία στα Ιόνια Νησιά και το 1836 επισκέπτεται για μικρό διάστημα το νέο Ελληνικό Κράτος. Τέλος, συνέχισε τις μελέτες του στο Sibiu και έζησε μέχρι τον θάνατό του το 1847 [13].

Αθανάσιος Χριστόπουλος,
''Πολιτικά Παράλληλα'' (1833)

                Ως υποστηρικτής της απλής γλώσσας, έγραφε σε αυτή και είχε καταλήξει σε μια ιδιότυπη θεωρία πως η δημοτική νεοελληνική γλώσσα προέρχεται από την αρχαία αιολοδωρική διάλεκτο. Η εργογραφία του Χριστόπουλου περιλαμβάνει δραματικά πεζογραφήματα, γλωσσολογικές και γραμματειακές μελέτες, νομικά, φιλοσοφικά και πολιτικά κείμενα και μεταφράσεις. Κυρίως όμως είναι γνωστός για τα γεμάτα λυρισμό, ανάλαφρα ποιήματά του που επανεκδόθηκαν πολλές φορές και μεταφράστηκαν σε διάφορες γλώσσες. Χάρη σε αυτά του δόθηκε το προσωνύμιο ‘’Νέος Ανακρέων’’, ως συνέχεια του αρχαίου λυρικού και ερωτικού ποιητή.  Έργα του αποτελούν τα: ‘’Γραμματική της Αιολοδορικής’’ (1805), ‘’Αχιλλεύς’’ (1805), ‘’Λυρικά’’ (1811), ‘’Κώδιξ Ουγγροβλαχίας’’ (1818), ‘’Πολιτικά Παράλληλα’’ (1833), ‘’Ελληνικά Αρχαιολογήματα’’ (1853), ‘’Leguirea Caragea’’ (1855), τα οποία μέχρι σήμερα επανεκδίδονται και σχολιάζονται κριτικά[14]. Ακόμη, συνέγραψε αρκετά πονήματα τα οποία παρέμειναν μέχρι το τέλος της ζωής του ανέκδοτα ή συμπεριλαμβανόταν σε άλλους τόμους:  ‘’Λεξικόν απλοελληνικόν’’, ‘’Διατριβή περί κενού’’, ‘’Περί ποιητικής’’, ‘’Στιχουργική της ομιλουμένης’’, ‘’Πολιτικά σοφίσματα’’, ‘’Περί γνησίων και νόθων συγγραμμάτων του Ιπποκράτους’’ και διάφορα επιγράμματα. Το 2001 ο σκηνοθέτης Π. Τσαρουχάς γύρισε ένα βιογραφικό ντοκιμαντέρ για τη ζωή του ποιητή. Στην Καστοριά, όπου σώζεται μέχρι σήμερα η θεωρούμενη πατρική του οικία, τιμήθηκε με έναν ανδριάντα το 1928 και δόθηκε το όνομά του στη Δημοτική Βιβλιοθήκη, σε ετήσιες πολιτιστικές εκδηλώσεις και σε έναν από τους μεγαλύτερους πολιτιστικούς συλλόγους.

 

Παλιά καρτ ποστάλ από την Καστοριά με τον πρόσφατα τοποθετημένο ανδριάντα
του μεγάλου καστοριανού ποιητή.

πηγές εικόνων

Δ. Καραμπερόπουλος / Σ. Μαρκέτος, Έντυπα ιατρικά βιβλία από Μακεδόνες συγγραφείς κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (1750-1921). Πρακτικά συνεδρίου ‘’Ιατρικά παλαίτυπα περιόδου 1525-1900’’, University Studio Press, Αθήνα, 1999

Π. Τσολάκης, Η αρχιτεκτονική της παλιάς Καστοριάς, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2009

books.google.com

αρχείο Deutsche Digitale Bibliothek

προσωπικό αρχείο

---

[1] Μ. Παρανίκας, Σχεδίασμα περί της εν τω ελληνικώ έθνει καταστάσεως των γραμμάτων από της αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ) μέχρι των αρχών της ενεστώσης (ΙΘ’) εκατονταετηρίδος, τύποις Α. Κορομηλά, Εν Κωνσταντινούπολει, 1867, σ. 53, 54

     Κ. Σάθας, Νεοελληνική φιλολογία. Βιογραφίαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της ελληνικής εθνεγερσίας (1453-1821), Εκ της τυπογραφίας των τέκνων Ανδρέου Κορομηλά, Εν Αθήναις, 1868, σ. 481, 482

    Γ. Ζαβίρας, Νέα Ελλάς ή Ελληνικόν Θέατρον, υπό Γ. Κρέμου, Αθήνησι, 1872, σ. 530, 531

    Π. Τσαμίσης Η Καστοριά και τα μνημεία της, τύποις Αλευρόπουλου, Εν Αθήναις, 1949, σ. 88

   Π. Αραβαντινός, Βιογραφική συλλογή λογίων της Τουρκοκρατίας, Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών, Ιωάννινα, 1960, σ. 102

    Π. Ζάττας, Σχολεία, διδάσκαλοι, λόγιοι της Τουρκοκρατούμενης Καστοριάς, Καστοριά, 1984, σ. 49-52
    Η. Τεμπέλης, Ιδού, (...), πως ανατρέπω εγώ τας θρυλουμένας αρχάς του αριστοτελισμού: Η αντιπαράθεση του Ιώσηπου Μοισιόδακα με τον νεοαριστοτελιστή Σεβαστό Λεοντιάδη, Φιλοσοφείν: επιστήμη, εύνοια, παρρησία 12 (Ιουν 2015), σ. 355-367
    Η. Τεμπέλης / Ο. Θεοδώρου, «Ως δει του Θεού και των ορθώς φρονούντων διδασκάλων»: Η προσωπικότητα και το έργο του Καστοριανού λογίου Σεβαστού Λεοντιάδη στο Η Δυτική Μακεδονία στους Νεότερους Χρόνους, Πρακτικά Α' Συνεδρίου Ιστορίας Δυτικής Μακεδονίας, Γρεβενά 2-5 Οκτωβρίου 2014, επιμ. Χ. Καρανάσιος / Κ. Ντίνας / Δ. Μυλωνάς, Εταιρεία Δυτικομακεδονικών Μελετών, Γρεβενά, 2016, σ. 609-623
  H. Τεμπέλης / Ο. Θεοδώρου, «Η αντιπαράθεση μεταξύ Ευγένιου Βούλγαρη και Σεβαστού Λεοντιάδη», Κερκυραϊκά Χρονικά ΙΑ' : Ι' Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο (Κέρκυρα 30 Απριλίου - 4 Μαΐου 2014), Τα Πρακτικά: IV. Φιλοσοφία - Αρχαιολογία - Αρχαιογνωσία - Αρχιτεκτονική - Θέατρο, Κέρκυρα 2017, σ. 43-54
  Η. Τεμπέλης – Ό. Θεοδώρου, “Ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ο «πανοσιώτατος» Σεβαστός Λεοντιάδης και ο «εὐγενέστατος» Κωνσταντίνος Καραϊωάννης”,Επιστημονική Επιθεώρηση του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία», Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών, τόμ. ΣΤ΄, Πάτρα 2015, σ. 569-594

[2] Στις περισσότερες πηγές γράφεται λανθασμένα ότι η διατριβή του Μανδακάση έχει τίτλο ‘’Aetiologia Chymica’’, το οποίο είναι σύγγραμμα του καθηγητή του J. E. Hebenstreit και δημοσιεύθηκε επίσης το 1757.

[3] Α. Παπαδόπουλος-Βρετός, Νεοελληνική φιλολογία, τ. Β’, τύποις Λ.Δ Βιλαρά και Β.Π Λιούμη, Εν Αθήναις 1857, σ. 57, 58, 60, 69, 300

    ο.π, Παρανίκας (1867), σ. 54

    ο.π, Σάθας (1868), σ. 554, 555

   Α. Δημητρακόπουλος, Προσθήκαι και διορθώσεις εις την Νεοελληνικήν Φιλολογία του Κωνσταντίνου Σαθά, Μέτζγερ και Βίττιγ, Εν Λειψία, 1871, σ. 92, 93

    ο.π, Ζαβίρας (1872), σ. 316, 317

    ο.π, Τσαμίσης (1949), σ. 87

    ο.π, Ζάττας (1984), σ. 52-58

   U. Moennig, Ένα αβιβλιογράφητο αλφαβητάρι του Θωμά Μανδακάση (Λιψία 1761), Τα Ιστορικά 24-25 (Δεκ 1996), Αθήνα, σ. 121-128
Η. Τεμπέλης, «Θεϊκή και ανθρώπινη ευδαιμονία στη γνωσιοθεωρία του ιατροφιλόσοφου Θωμά Μανδακάση» στο G. Katsiampoura / E. Nikolaidis (επιμ), Proceedings, International Conference «Science and Religion» (Athens 3-5 Sep 2015), Institute of Historical Research, National Hellenic Research Foundation, Athens, 2015, σ. 134-145
Η. Τεμπέλης, «Η ''λογικὴ καὶ ἄϋλος καὶ ἀθάνατος ψυχὴ'' κατά τον ιατροφιλόσοφο Θωμά Μανδακάση» στο Μ. Μουζάλα (επιμ.), Αυτογνωσία και Επιμέλεια Ψυχής / Εαυτού: Αρχαία, Ελληνιστική, Νεοπλατωνική, Βυζαντινή, Νεοελληνική Φιλοσοφία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2020, σ. 285-301
Η. Τεμπέλης, «Τὰ ἀπάνθρωπα ξυλίσματα καὶ ὑβρίσματα»: Θωμάς Μανδακάσης, ο πρώτος παιδαγωγός του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Ξενοφών 3, Έκδοση αφιερωμένη στον Καθηγητή Λεωνίδα Μπαρτζελιώτη, Οκτώβριος 2018, Ολυμπιακό Κέντρο Φιλοσοφίας και Παιδείας, σ. 100-112

[4] Δ. Καραμπερόπουλος / Σ. Μαρκέτος, Έντυπα ιατρικά βιβλία από Μακεδόνες συγγραφείς κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (1750-1921). Πρακτικά συνεδρίου ‘’Ιατρικά παλαίτυπα περιόδου 1525-1900’’, University Studio Press, Αθήνα, 1999, σ. 46

[5]  ο.π, Ζαβίρας (1872), σ. 322

     ο.π, Τσαμίσης (1949), σ. 88

     ο.π, Ζάττας (1984), σ. 60

[6]  ο.π, Ζαβίρας (1872), σ. 364

     ο.π, Σάθας (1868), σ. 608

     ο.π, Τσαμίσης (1949), σ. 88

      Π. Βακουφάρης, Ιωάννης Θεολόγητος, ένας καστοριανός λόγιος, Μακεδονική Ζωή 194 (Ιουλ 1982), σ.

     ο.π, Ζάττας (1984), σ. 59          

   Τ. Σκλαβενίτης, Τα εμπορικά εγχειρίδια της Βενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας και η Εμπορική Εγκυκλοπαίδεια του Νικολάου Παπαδόπουλου, Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, 1990, σ. 27, 37

[7] ο.π, Παπαδόπουλος-Βρετός (1857), τ. Β’, σ. 78, 79, 98, 312

    ο.π, Ζαβίρας (1872), σ. 365, 366

    ο.π, Καραμπερόπουλος / Μαρκέτος (1999), σ. 47, 48
   Δ. Καραμπερόπουλος, Ιωάννης Νικολίδης και Anton Stoerck στο Νεοελληνικός Διαφωτισμός (απόπειρα μιας νέας ερευνητικής συγκομιδής), Πρακτικά Πανελλήνιου Συνεδρίου (Κοζάνη, 8-10 Νοε 1996), Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης, Υπουργείο Πολιτισμού, Κοζάνη, 1999, σ. 119-141
   Ν. Σιώκης, Ο Γραμμουστιανός ιατροφιλόσοφος Ιωάννης Νικολίδης ‘’ο Πίνδος’’, Ελιμειακά 56 (Ιουν 2006), σ. 26-36

[8]  ο.π, Παπαδόπουλος-Βρετός (1857), τ. Β’, σ. 77, 78, 98, 308

    ο.π, Ζαβίρας (1872), σ. 411, 412

    ο.π, Σάθας (1868), σ. 615

    ο.π, Τσαμίσης (1949), σ. 88, 89

    ο.π, Αραβαντινός (1960), σ. 124

    ο.π, Ζάττας (1984), σ. 60-62

   Δ. Καραμπερόπουλος, Η πρώτη ιστορία της ιατρικής στην ελληνική γλώσσα, Σταμούλης, Αθήνα / Πειραιάς, 1994   

[9]   J.B. Rupprecht, Demeter Darvar. Eine biographische Skizze (γερμ), Archiv fur Geographie, Historie, Staats und Kriegskunst 8 (1815), σ. 219-222

     ο.π, Παπαδόπουλος-Βρετός (1854), τ. Α’, σ. 78, 81, 82, 87, 99, 101, 106, 110, 128, 132, 133, 141, 142, 150, 154, 159, 161, 164, 178, 193, 198, 204, 212, 227, 229

     ο.π, Δημητρακόπουλος (1871), σ. 97, 98

     ο.π, Ζαβίρας (1872), σ. 283

     ο.π, Σάθας (1868), σ. 564

     Μ. Παπαμιχαήλ, Δημήτριος Ν. Δάρβαρις, Έκδοσις Συλλόγου Απανταχού Κλεισουριέων, Θεσ/νίκη, 1956

    Α. Γιομπλάκης, Δημήτριος Νικ. Δάρβαρης (1757-1823). Ο εκ Κλεισούρας της Μακεδονίας διδάσκαλος του Γένους, Γρηγόριος ο Παλαμάς 54 (1971), σ. 313-323, 403-409

    Τ. Γκοσιόπουλος, Τρείς ομιλίες: (Γεώρ. Ζαβίρας - Δημ. Δάρβαρης - Άργος Ορεστικό), Θεσ/νίκη, 1977

    Ι. Παπαδριανός, Οι έλληνες πάροικοι του Σεμλίνου (18^ος - 19ος αι.): διαμόρφωση της παροικίας, δημογραφικά στοιχεία, διοικητικό σύστημα, πνευματική και πολιτιστική δραστηριότητα, ΙΜΧΑ, Θεσ/νίκη, 1988, σ. 123, 153, 186-189

   Χ. Παίδαρος, Δημήτριος Δάρβαρης. Πρόδρομος της Νεοελληνικής παιδαγωγικής σκέψης και της διδακτικής μεθοδολογίας, Νέα Παιδεία 63 (1992), σ. 72-86

   Κ. Μαλαφάντης, Ο Δημήτριος Ν. Δάρβαρης, η Παιδαγωγική και ο ‘’Ηδυσμένος Λόγος’’, Παρνασσός ΜΔ’ (2002), Φιλολογικός σύλλογος Παρνασσός, Αθήναι, σ. 95-114

  Β. Σειρηνίδου, Πολιτισμικές μεταφορές και ελληνικές παροικίες. Νέες αναγνώσεις μιας παλιάς ιστορίας με αφορμή το παράδειγμα του Δημητρίου Δάρβαρη, Μνήμων 31 (2010), Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, σ. 9-29

[10]  ο.π, Παπαδόπουλος-Βρετός (1854), τ. Α’, σ. 216, 227,  229, 259

       ο.π, Σάθας (1868), σ. 565

[11]  I. Papadrianos, The history of the Slavenoserbs and its significance with regard to the First Serbian Revolution στο Πρακτικά Α’ Ελληνοσερβικού Συμποσίου, Θεσ/νίκη, 1979, σ. 279

     ο.π, Ζάττας (1984), σ. 65

     ο.π, Παπαδριανός (1988), σ. 195-202

     D. Aleksijevic (επιμ), Istoija Slavenosrba (σερβ), Ιstorijski archiv, Pancevo, 2004

    Α. Μουταφίδου, Η ιστορία των Σλαβενο-Σέρβων του Τριαντάφυλλου Δούκα, Έρευνα και Εκπαίδευση 5 (2009-2010), σ. 121-124

[12]  ο.π, Σαθάς (1868), σ. 728
      Α. Γιομπλάκης, Μάρκος Αθ. Δραγούμης (1770-1854), Μακεδονική Ζωή 14 (Ιουλ 67), Θεσ/νίκη, σ. 17, 18

    Μητρώο Πληρεξουσίων, Γερουσιαστών και Βουλευτών 1822-1935, Βουλή των Ελλήνων / Διεύθυνση Διοικητικού / Τμήμα Μητρώου Βουλευτών, Αθήνα, 1986, σ. 20, 21

αρχείο Μάρκου Α. Δραγούμη, Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών Αθήνας (ascsa.edu.gr)

[13] Ν. Κορυτζάς (επιμ), Ελληνικά αρχαιολογήματα του Άρχοντος Μεγάλου Λογοθέτου Αθανάσιου Χριστόπουλου, Εκ του Τυπογραφείου Εφημερίδος του Λαού, Εν Αθήναις, 1853, σ. 33-231

     ο.π, Παπαδόπουλος-Βρετός (1857), τ. Β’, σ. 134, 159, 160, 349, 350

     ο.π, Σάθας (1868), σ. 713-717   

     ο.π, Τσαμίσης (1949), σ. 89-91

     ο.π, Αραβαντινός (1960), σ. 217

    Ν. Καμαριανός, Αθανάσιος Χριστόπουλος. Η ζωή του, το λογοτεχνικό του έργο και οι αναφορές του στη ρουμάνικη κουλτούρα, ΙΜΧΑ, Θεσ/νίκη, 1982

[14] Ι. Αρσένης, Πάνθεον ελλήνων ποιητών. Α. Σούτσος - Α. Χριστόπουλος, τ. Α’, Εκ του τυπογραφείου Μέντορος, Εν Αθήναις, 1879

    Θ. Παπαθωμάς (επιμ), Αθανάσιου Ιωάννου Χριστόπουλου, λυρικού ποιητού, Τα σωζόμενα Άπαντα, Θεσ/νίκη, 1931

    Γ. Βαλέτας (επιμ), Αθανάσιος Χριστόπουλος: Άπαντα, Φίλοι Βυζαντινών Μνημείων Καστοριάς, Αθήναι, 1969

    Ε. Τσαντσάνογλου (επιμ), Αθανάσιος Χριστόπουλος: Λυρικά, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1999

   Γ. Ανδρειωμένος (επιμ), Αθανάσιος Χριστόπουλος: Ποιήματα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα, 2001

     Ι. Μπακάνος, Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847). Κείμενα κριτικής για τα ‘’Λυρικά’’, Σταμούλης, 2011