Τα θρησκευτικά οθωμανικά κτίρια

    

Το Κουρσούμ Τζαμί σήμερα αποτελεί το μοναδικό σωζόμενο
και λειτουργεί ως αποθήκη αρχαιοτήτων

            Κατά την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους, που διήρκεσε 527 χρόνια, κτίστηκαν αρκετά κτίσματα που φέρουν τη σφραγίδα της ισλαμικής αρχιτεκτονικής, επηρεασμένης σαφώς από τα μακεδονίτικα πρότυπα. Τα περισσότερα δεν σώζονται σήμερα και πληροφορίες για την θέση και τη μορφή τους αντλούμε από γραπτές μαρτυρίες, όπως οι τούρκικες επετηρίδες, και μνημειακές φωτογραφίες από τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας. Η μελέτη τους παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς αποτελούν μια σχεδόν ανεξερεύνητη πτυχή του πολεοδομικού ιστού της πόλης κατά τη διάρκεια των σκοτεινών εκείνων χρόνων.

Ο Λιμναίος Οικισμός Δισπηλιού

     

Αναπαράσταση λιμναίων καλύβων απο το Pfahlbau Museum,
που βρίσκεται στην γερμανική πόλη Uhldingen-Mühlhofen,
στις όχθες της λίμνης Bodensee

    Οι λιμναίοι οικισμοί αποτελούν μια ιδιάζουσα μορφή κατοίκησης, από τα προϊστορικά χρόνια έως τις σύγχρονες παραγκουπόλεις της Ινδίας, του Μπαγκλαντές και των Μαλδίβων. Το υγρό στοιχείο ανέκαθεν προσέλκυε την παρουσία του ανθρώπου, σε τέτοιο βαθμό που μερικές κοινωνίες επέλεξαν να κτίσουν τις κατοικίες τους πάνω και δίπλα σε αυτό. Οι λόγοι που οδήγησαν τον προϊστορικό άνθρωπο να δημιουργήσει τέτοιους οικισμούς προφανώς έχουν να κάνουν πρωτίστως με επισιτιστικούς λόγους και δευτερευόντως με ζητήματα ασφάλειας και προστασίας από εισβολείς και άγρια ζώα. Στην νεολιθική Ευρώπη δημιουργήθηκαν κυρίως μεταξύ 4500 – 800 π.Χ αρκετοί λιμναίοι οικισμοί, όπου αναπτύχθηκαν ενδιαφέροντες πολιτισμοί. Στις αλπικές λίμνες της Ελβετίας εντοπίστηκαν 450 τοποθεσίες περίπου, που φιλοξένησαν τέτοιους οικισμούς, κυρίως γύρω από τις λίμνες  Neuchatel, Bienne και Morat[1]. Στην Γερμανία στις Bodensee και Federsee, στην Αυστρία στις Mondsee και Attersee, στην Ιταλία  στις Maggiore, Garda και σε μικρές λίμνες της κοιλάδας του Πάδου. Ακόμη, προϊστορικοί λιμναίοι οικισμοί εντοπίστηκαν σε λίμνες της Σλοβενίας, της Γαλλίας, της Σκωτίας, της Λετονίας και της Λιθουανίας, της Πολωνίας, της Ιρλανδίας, της Αλβανίας και φυσικά της Ελλάδας.

Φωτογραφίες από την Τουρκοκρατία

Τμήμα της παλαιότερης σωζόμενης φωτογραφίας από την
Καστοριά. Απεικόνίζει την περιοχή της κεντρικής πύλης του
τείχους στον ισθμό (περ. 1880) 

Η εικόνα της πόλης κατά την Τουρκοκρατία

Γενικά

Ο Τούρκος περιηγητής 
Εβλιγιά Τσελεμπή

     Η όψη της πόλης κατα τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας δεν πρέπει να διέφερε πολύ απο αυτή των βυζαντινών χρόνων. Τα εξωτερικά τείχη συνέχισαν να προστατεύουν την πόλη από τις άτακτες επιδρομές Τουρκαλβανών, ενώ η εσωτερική οχύρωση διαχώριζε πλέον τις τούρκικες από τις ελληνικές συνοικίες. Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή, που επισκέφτηκε την πόλη τη δεκαετία του 1660, ονομάζει την πόλη βαρόσι και αναφέρει την ύπαρξη είκοσι συνοικιών εκτός του κάστρου[1], γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με μεταγενέστερες μαρτυρίες. Ίσως, τα πρώτα χρόνια διέφερε κάπως ο διαχωρισμός των συνοικιών της πόλης. Πάντως, βέβαιο είναι ότι η Καστοριά από την αρχή της Τουρκοκρατίας ήταν χωρισμένη σε τρεις εθνοτικούς τομείς (μιλέτια), τον ελληνικό, τον τούρκικο και τον εβραϊκό. Κάθε τομέας είχε δικά του διοικητικά, εκπαιδευτικά και θρησκευτικά κτίρια, και διατηρούσε μια σχετική αυτονομία. Τη οικονομική διαχείριση κάθε κοινότητας αναλάμβανε μια ομάδα επιφανών προσωπικοτήτων, που φρόντιζε για τα πάσης φύσεως ζητήματα των μελών της και συγκέντρωνε τον φόρο (χαράτσι) για την κεντρική διοίκηση. Επίσης, οριζόταν ένας διοικητής μεταξύ των τούρκων μπέηδων της πόλης, ενώ η πόλη από τις αρχές του 16ου αι. αποτελούσε χάσι και υπαγόταν στην προστασία της σουλτανομήτορος (βαλιντέ σουλτάνα), απολαμβάνοντας ορισμένα προνόμια[2].  

Η εικόνα της πόλης στη Βυζαντινή Εποχή

Χωροταξικά μεγέθη της βυζαντινής καστροπολιτείας

   Η βυζαντινή Καστοριά εκτεινόταν στην ευρύτερη περιοχή του λαιμού της χερσονήσου που εισχωρεί στη λίμνη, από τον ισθμό μέχρι το σημείο όπου το Βουνό αποκτά απρόσιτες κλίσεις ανατολικά, έκτασης περίπου 65 εκταρίων. Οι αποστάσεις των ορίων της πόλης από τα δυτικά στα ανατολικά είναι 900 μ., ενώ από τα βόρεια στα νότια 1000 μ. περίπου, στο σημείο όπου σχηματίζεται μια μικρή, εγκάρσια στον λαιμό χερσόνησος, στο νότιο τμήμα. Πληθυσμιακά στοιχεία της πόλης απο την βυζαντινή εποχή δεν σώζονται και επιπλέον δεν έχει βρεθεί αξιόπιστος τρόπος μετατροπής της επιφάνειας μιας πόλης σε πληθυσμό. Προσεγγιστικά, εκτιμούμε τον αριθμό των κατοίκων σε 5-6 χιλιάδες, καθώς τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας καταγράφηκαν περίπου 1000 οικογένειες[1]. Φυσικά, ο πληθυσμός υπέστη αυξομειώσεις στην πάροδο των ετών και διάφορες εθνολογικές προσμίξεις μετά την κατάληψη από τους Βουλγάρους και την έλευση των Εβραίων.